جامعه‌شناسی تاریخی

چکیده گذشته از رقابت قدیمی و سنتی میان دو نهاد سلطنت و وزارت (جنگ قدرت)، با دستیابی ترکان به قدرت به دلیل تفاوت و تقابل میان دو اندیشه و نگرش ایرانی و ترک، و نیز رقابت و تضاد میان دیوانسالاران ایرانی از یک سو و صاحبان تخت و تاج یا همان اهل شمشیر از سوی دیگر، شاهد چالش، رقابت و تضاد میان آنها در دوره غزنوی هستیم. در نتیجه این مسئله بود که وزارت و پایگاه اجتماعی آن دچار آسیب ها و لطمات بسیاری شد و از ثبات و ایمنی ای که لازمه تداوم کارکرد سیاسی و اجتماعی آن نهاد بود کاسته شد و آن را دچار تضعیف و بی ثباتی نمود.
این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی که شیوه گردآوری اطلاعات آن کتابخانه ای است به بررسی مناسبات میان سلطنت و وزارت در دوره سلطان محمود و مسعود غزنوی می پردازد تا ضمن پی بردن به زوایای درونی مناسبات میان آنان، به درک درست تر و واقعی تری از موقعیت و جایگاه متزلزل و بی ثبات وزارت و وزیران در آن دوره و حتی پس از آن دوره دست یابد؛ و به تأثیرات و نتایج ماندگار آن در ساختار سیاسی و اجتماعی ایران واقف شود.

چکیده خانواده به‌عنوان نهاد یا گروه اجتماعی دائماً در حال تغییر و تحول است. مطالعه ساختار خانواده و کم‌وکیف کارکردها در ارتباط با اعضایش و جامعه، مهم ارزیابی می‌گردد. متاسفانه در تاریخ طولانی ایران تحول خانواده به‌طور جدی مورد مطالعه قرار نگرفته است. این مقاله تلاشی مقدماتی برای شناخت ساختار و کارکردهای خانواده در دوره ساسانی با روش اسنادی است. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد؛ نوع غالب خانواده در دوره ساسانی «خانواده گسترده» بوده که با دو نهاد سیاسی و دینی دیگر، جامعه آن روز ایران را می­ساخته است. ساختار خانواده در این دوره مردسالار بوده و تعدد زوجات رواج داشته و ازدواجهای درون گروهی تجویز می­شده است. دین رسمی زرتشتی خانواده را نهادی مقدس و نقش اصلی آن را فرزندآوری می­دانسته است. کارکردهای اصلی دیگر خانواده تولید و تامین اقتصادی خانواده و اجتماعی کردن و آموزش فرزندان بوده که باید شغل پدر و مادر را به ارث برده و ادامه می­دادند. در این دوره خویشاوندان پدری جایگاه برتری نسبت به خویشاوندان مادری داشته اند، و پسر ارشد با همسر و فرزندانش با پدر و مادر زندگی می­کرده است.

چکیده بررسی محتوایی نشریات محلی فارس در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی نشان می دهد که زنان این ایالت برخلاف آنچه برخی از محققان پنداشته اند در فعالیت های سیاسی ـ اجتماعی از جمله جنبش ضداستبدادی و مشروطه خواهی حضور داشته و از سطح آگاهی نسبتا بالایی برخوردار بودند. آنها که در قالب جمعیت ها و انجمن های خاص خود متشکل شده بودند با استفاده از ابزار مطبوعات که فراگیرترین رسانه آن روزها بود برای تغییر وضع جامعه بویژه شرایط اجتماعی خود تلاش می کردند. ماحصل این تلاش ها رشد آگاهی سیاسی ـ اجتماعی زنان ایالت فارس و زمزمه شکل گیری مساله ای به نام حقوق اجتماعی زنان شد.آنچه در این نوشتار به عنوان دغدغه پژوهشی نگارندگان محسوب می شود آن است که مطبوعات ولایت فارس در دهه پایانی دولت قاجار و اوایل عصر پهلوی که در این نوشتار به دوران گذار تعبیر شده است تا چه میزان بر روند خودآگاهی سیاسی ـ اجتماعی و هویت یابی زنان جهت استیفای حقوق اساسی اشان تأثیر گذار بودند؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که مطبوعات فارس در این برهه زمانی با طرح و پیگیری مستمر حقوق اجتماعی ـ سیاسی زنان اساسا خود گفتمان ساز بودند و به هویت یابی و اجتماعی کردن زنان بسیار یاری رساندند .
روش تحقیق با توجه به اینکه منابع اصلی پژوهش مطبوعات هستند، مبتنی بر تحلیل متن است که می توان آن را سطح عمیق ترِ روش توصیفی ـ تحلیلی دانست که غایت آن دستیابی به تبیین های مناسب است.

چکیده عصر آهن به دوره­ای اطلاق می­گردد که در آن تکاپوی مهاجرت در بین اقوام مختلف شدت گرفت. بهترین اثر باستان­شناختی از این اقوام مهاجر، ساختارهای تدفینی آنهاست. به گونه­ای که این ساختارها در بسیاری از حوزه­های باستان­شناختی که آنها اشغال نموده­اند، دیده می­شود. شاخص­ترین ویژگی تدفینی این اقوام که در غالب سرزمین­های وارد شده به آن قابل مشاهده است، وجود یک ساختار مدور سنگی بر سطح گور است که فضای مرکزی یا محل قرار گرفتن مرده را احاطه نموده است که گاهی بواسطه چیدن یک ردیف قلوه­سنگ یا قطعه سنگ ساخته می­­شده و یا گاهی با ساختاری چند ردیفه از سنگ­های کوچک و بزرگ و با نظمی خاص انجام می­گرفته است.
منطقه­ی مورد مطالعه، حوضه یکی از رودخانه­های پر آب شهرستان مشگین­شهر است که یکی از مهمترین عوامل شکل­گیری محوطه­های باستانی این بخش از استان اردبیل به شمار می­آید. در بررسی­های میدانی، گورستان­های عصر آهن بسیاری در این حوضه مورد مطالعه قرار گرفت که یکی از ویژگی­های بارز آنها، ساختارهای جالب توجه دایره­ای شکلی است که فضای داخلی گور و محل قرار گرفتن جایگاه مرده را احاطه نموده است. پژوهش حاضر با پیش زمینه­ای مختصر از نحوه پراکنش چنین ساختارهایی در قبور هزاره دوم و اول ق.م، با نگاهی به مطالعات اسطوره­شناختی و نمادشناختی، به چرایی و چگونگی وجود ساختارهای مدور در تدفین­های باستانی عصر آهن حوزه مشگین­چایی پرداخته است. نگاهی جامعه­شناختی به این موضوع، نشانگر وجود باورهای خاصی در بین جوامع عصر آهن بوده که اعتقاد به آنها سبب پیدایش و تداوم شیوه­های خاصی در تدفین مردگان شده است.

چکیده انقلاب فرهنگی بیشتر به یکی از نتایج ناگزیر انقلاب اسلامی فروکاسته شده و پیامد تحمیل اراده‌ی حاکمیت بر نظم دانشگاهی دانسته شده است. حال آنکه چیستی این رخداد تنها با درنظرگرفتن شرایطی که آن را امکان‌پذیر کردند، ارتباطش با جامعه و توصیف فربه‌ی رخدادهای گوناگون قابل درک است. افزون بر این، مشکل اصلی پژوهش‌های موجود این است که بر لحظه‌ی پدیداری انقلاب فرهنگی تمرکز دارند. از این رو، در این مقاله، کوشش شد با تکیه بر تحلیل هم‌آیند توصیفی عمیق‌تر ارائه شود، و سپس به این موضوع مهم پرداخته شود، چگونه انقلاب فرهنگی به امری پروبلماتیک در سال‌های پس از انقلاب بدل شد. با تکیه بر تحلیل تاریخیِ مجموعه عوامل هم‌آیند، سه اپیزود پیدایی، نهادینگی، و بازگشایی دانشگاه‌ها شناسایی شدند. افزون بر این، مجموعه‌ای از رویدادها ردیابی شدند، از قدرت‌یافتن اسلام‌گرایان، ضعف دولت، تسخیر سفارت آمریکا، و ناآرامی‌های مرزی تا پاکسازی‌های گسترده، انتخابات نخستین مجلس، و بمب‌گذاری‌ها (در دفتر حزب جمهوری اسلامی و ساختمان نخست‌وزیری)، که در مرحله پیدایش اثرگذار بودند. وانگهی مجموعه رخدادهای درهم‌تنیده‌ای در متن مقاله گزارش شدند، مانند: ویژگی دانشگاه پساانقلابی، گستره‌ی انقلاب فرهنگی، و مسئله‌ی مقام مسئول در حوادث دانشگاه. توضیح همه‌ی این فرآیندها نشان می‌دهد چگونه چهره‌ی تازه‌ای از اداره‌ی جامعه در سال‌های پس از انقلاب ذیل پروبلماتیک فرهنگ ممکن شد. در این مقاله به هم‌آمیزی مؤلفه‌های گوناگون این پروبلماتیک یعنی برآمدن عقلانیت دینی، نهادهای متمایز، تکنیک‌ها و رویه‌های تازه‌ای برای اداره جامعه جایگزین شیوه‌های پیشین و از این مهم‌تر، توصیفی ژرف از کشمکش‌های نیروهای گوناگون پرداخته شد

چکیده در تفکر توینبی (۱۸۸۹-۱۹۷5)، دوران ایستایی جامعه را می­ توان دوره نا پویایی، سکون و بی‌تحرکی دانست. اعضای چنین جامعه­ای پاسخی در برابر چالش­های پیش رو نداشته، حالتی منفعل به خود گرفته و تسلیم شرایط موجود می­ شوند. به عبارتی، جامعه ایستایی همچون ماد، جامعه‌ای است که در حالت کلی تا حدودی فاقد مکانیسم‌های اساسی دگرگون بخش بوده و نوعی راکد بودن و بی­ حرکتی از شاخصه ­های آن تلقی می ­شود. طبق چنین نظریه­ای، پیدایش تمدن در ایران باستان نتیجه­ یک انقلاب و همچنین حرکت جامعه از گذشته­ ای ایستا به‌سوی آینده­ای پویا تلقی می ­شود. درهرحال، این مقاله با استفاده از روش تحقیق تاریخی در پی این هدف است که مشخصه‌های جامعه ماد را پیش از مرحله پویایی با استناد به شواهد موجود موردبررسی قرار داده و تحلیل نماید. رهاورد این پژوهش نشان دادن چگونگی تطبیق یا احتمالاً عدم تطبیق نظریات تمدنی توینبی با بخشی از تاریخ ایران باستان است. درعین‌حال، تجزیه‌وتحلیل مشخصات کلی جامعه ایستای ماد با استناد بر حقایق و شواهد تاریخی و این‌که هرگز جامعه‌ای همچون ماد به‌رغم ایستایی به‌طور مطلق فاقد دگرگونی درونی نبوده، از دیگر دستاوردهای پژوهش حاضر است.

چکیده سینمای ایران در دوره­ی پهلوی دوم، رونق گرفت و ساخت فیلم­های سینمایی افزایش یافت. تا قبل از آن نمایش فیلم­های وارداتی هندی، عربی و غربی بسیار بود. در ادامه با توجه به سلیقه­ی جامعه و فروش گیشه، روند تولید فیلم­های ایرانی به سمت «فیلمفارسی»، جریان داشت. فیلمفارسی در سطح نازل و برای مخاطب عام ساخته می­شد؛ مخاطبانی که از روند نوسازی­ ناکامل اقتصادی، تغییرات فرهنگی و اجتماعی به سوی مدرنیته ناتمام، معترض بودند. در دهه­ی 50 ش. و در میان موج فیلمفارسی، فیلم­های انتقادی هم نسبت به اوضاع جامعه ساخته ­شد. فیلم­هایی چون؛ اسرار گنج دره­ی جنی (1352) ابراهیم گلستان، تنگسیر (1353) امیر نادری و سفر سنگ (1356) مسعود کیمیایی. در این پژوهش، با رویکرد تحلیل گفتمان، سه نمونه­ی انتخابی از فیلم­های انتقادی در دهه­ی 50 ش. بررسی شده است. یافته­ی پژوهش نشان می­دهد، فیلم­های انتقادی انتخاب شده از دهه­ی 50، بیانگر انتقاد به نوسازی، تعارض سنت و مدرنیته، بحران و تعارض­های هویتی و اجتماعی است. بازتاب این تعارض­ها در قالب اسلام­گرایی، دعوت و تحریک به طغیان­های مردمی علیه ظلم و ستم بود. محتوا و عناصر داستانی و تصویرگری در این فیلم­ها، گویی به قیام و عصیان اجتماعی توصیه می­کردند که چند سالی بعد اتفاق افتاد.

چکیده مروری اجمالی بر تاریخ علوم اجتماعی حکایت از منازعاتِ متعدد روش‌شناسانه در خصوص معقولیت تبیین تاریخی یا استنباط علّی در یک موردِ خاص با طرح تحقیق «تک‌موردی» دارد. در این مقاله، ابتدا سه انتقادِ روش‌شناسانه نسبت به تبیین‌های تاریخی از یک مورد خاص تشریح گردیده است. سپس، پاسخ اصلی روش‌شناسانِ مدافعِ تحقیقات تاریخی یا تبیین‌های درون‌موردی تشریح شده که استدلال نموده‌اند یک چنین انتقاداتی مبتنی بر یک منطق خاص از استنباط علّی است که در سنتِ پژوهشی کمّی یا آماری حاکم است؛ در صورتی که تبیین تاریخی و استنباط علّی در یک موردِ منفرد از منطقِ متفاوتی بنام بیزگرایی استفاده می‌کند که انتقادات مطرح‌شده را کلاً بلاموضوع می‌سازد. همچنین نشان داده شد که از حیث روش‌شناسی اگر ردیابی فرآیند روش اصلی استنباط علّی در مطالعات تاریخیِ تک‌موردی باشد، استنباط بیزی نیز قلب ردیابی فرآیند است و ماهیت بیزی ردیابی فرآیند است که توضیح می‌دهد چرا نامناسب است که این‌گونه مطالعات را واجد مشکلات مربوط به معین نمودن مدل استاندارد علّی ببینیم.

چکیده
چکیده:
در این مقاله سعی شده است تا با بهره­گیری از رویکرد نظری ماکس وبر در باب موانعی که سازمان مالیه عمومی مبتنی بر تعهد جمعی برای عقلانی­شدن اقتصاد بوجود می­آورد و با اتکاء به تلفیقی از راهبرد روشی جامعه­شناسی تاریخی تفسیری و تحلیلی، به تحلیل موانع عقلانی­سازی اقتصاد در دوره قاجار بپردازیم. در این راستا ابتدا ویژگی­های سازمان مالیه عمومی مبتنی بر تعهد جمعی روستا، ایل و صنف رایج در دوره مورد مطالعه تحلیل شده است. سپس مولفه­هایی چون غلبه اقتصاد معیشتی؛ ممانعت از فردگرایی و گسترش اقتصاد و تقسیم­ کار اجتماعی؛ عدم رقابت­پذیری اقتصاد در عرصه نظام جهانی؛ تحرک­پذیری ضعیف اجتماعی به عنوان برآیندهای نظام مالیه عمومی حاکم بر این دوره مورد مطالعه قرار گرفته است و در پایان بر اساس یافته­های پژوهش مفهوم عقلانیت تانیسی به عنوان تعدیل نظری جهت انطباق بیشتر چارچوب و مفاهیم نظری با تفرد تاریخی ایران قاجاری ارائه گردیده است.

چکیده افکار عمومی مفهومی مدرن و برخاسته از عصر روشنگری وبعد از آن می باشد. این مفهوم اگرچه به معنای امروزی آن تا عصر روشنگری مصطلح نبوده ومورد بررسی علمی قرار نگرفته است، اما قبل از آن نیز وجود داشته و دارای کاربردهای چندوجهی بوده است. مصطلح شدن این مفهوم و سپس بررسی علمی آن برخاسته از بطن جوامع غربی در قرون 18 و 19 میلادی است و کاربرد آن جهت جامعه ایران در قرون 15 و 16 میلادی شاید دور از واقعیت و برخلاف شرایط آن دوره از حیات تاریخی ایران باشد. اما با کمی تأمل در این مفهوم همراه با معنا و کاربست آن در حیات زیسته جوامع اروپائی، می توان وجود آن را در ادوار پیشین تاریخ ایران، از جمله ایران عصر صفوی مشاهده کرد. در این مقاله منظور از افکار عمومی، حوزه عموم یا مردمی است که در جامعه زندگی می کرده اند. این پژوهش با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی و با ابتناءبر منابع کتابخانه ای قصد آن دارد تا به بررسی زمینه های شکل گیری نوعی افکار عمومی در دوره صفویه بپردازد. ازمنظر این تحقیق در بستر اجتماعی دوره صفویه با پیدایش قهوه خانه ها محافلی جهت شکل گیری نوعی افکار عمومی به وجود آمد. علاوه بر این حکومت صفویه جهت جلب توجه افکار عمومی در مکان هایی چون میدان ها و مساجد نیز به نمایش و بازنمایی قدرت ود می پرداخت.

چکیده ایران عصر قاجار شاهد حضور اروپاییان با مقاصد گوناگون تجاری، سیاسی، مذهبی، نظامی و گردشگری بود. سفرنامه‌نویسان اروپایی به دلایل مختلف از جمله نگاه بیرونی به جامعه ایرانی، حس کنجکاوانه غربی و غیره، مطالب ارزشمندی درباره فرهنگ عامه ایرانیان، اعم از باورهای فکری و اعتقادی و همچنین آداب و رسوم مردم ایران عصر قاجار، در اختیار محققان تاریخ فرهنگی و اجتماعی دوره‌ قاجار قرار داده‌اند. برای نمونه می‌توان به نگاه ایرانیان به ازدواج و طلاق اشاره کرد. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌، تحلیلی پاسخی است به این پرسش که سفرنامه‌نویسان اروپایی عصر قاجاری یکی از مهمترین آداب و رسوم ایرانیان و وجوه بارز هویتی ایرانیان یعنی ازدواج و طلاق را چگونه ترسیم کرده‌اند؟ یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که مشاهدات اجتماعی سیاحان اروپایی در راستای اطلاع‌رسانی و شناخت عینی آنها در مسیر مأموریت‌های سیاسی‌شان بوده وبیشتر به توصیف آداب ‌و رسوم ایرانیان در امر ازدواج و طلاق پرداخته و بدون توجه به ریشه‌های فرهنگی جامعه به قضاوت و داروی این امر نشسته‌اند.

چکیده بر اساس مطالعات انجام‌گرفته توسط باستان­شناسان غربی در دشت‌های ایران از جمله حوزه درودزن و شاه‌آباد، برای روستاهای هسته­ای در هر هکتار بین 100 تا 150 نفر جمعیت تخمین زده­اند. این تخمین جمعیت بیشتر مربوط به دشت‌های رسوبی نسبتاً بزرگ با شیوه معیشتی کشاورزی و دامداری است. به نظر می­رسد که در مناطق مرتفع کوهستانی که دارای شیوه معیشت دامداری و گله‌داری(کوچ­نشینی) است، این وضعیت کمی متفاوت باشد. بر این اساس بخش لاران، با هدف تخمین و برآورد تغییرات جمعیت در درازمدت در یک منطقه کوهستانی که دارای شیوه معیشتی کوچ­نشینی و دامداری است انتخاب گردید. سپس با روش توصیفی- تحلیلی و روش‌های آماری همچون بهره‌گیری از نرم‌افزار SPSS سعی شد تا به درک درستی از برآورد و تغییرات جمعیت در درازمدت نائل گردید. در برآورد جمعیت، علاوه بر استفاده از سرشماری روستاهای سال 1391 منطقه، از فعالیت‌های میدانی و قوم‌باستان‌شناسی مانند مطالعه تمام عشایر منطقه که 21 وارگه بودند، نیز بهره گرفته شده است. در نهایت مشخص گردید که برای هر نفر در خانه‌های روستایی این منطقه 6/5 و در بین کمپ‌های عشایر 5/6 مترمربع فضای نشیمن وجود دارد. در واقع مجموع فضای خانه‌های روستایی و فضاهای اطراف آن‌که متعلق به روستا بوده است مورد محاسبه قرار گرفت که در نهایت در هر هکتار 51 نفر جمعیت وجود دارند، این میانگین در کمپ‌های عشایر نزدیک به خانه‌های روستایی با میانگین 27 نفر در هر هکتار است. سپس جمعیت پیش‌ازتاریخ بخش لاران ابتدا در سطح کوچک‌مقیاس یا محوطه­ای و بزرگ‌مقیاس یا منطقه­ای تخمین زده شد.

چکیده ر دوران باستان نقوش و نشا­ن‌های نمادین علاوه بر جنبه­های تزئینی بیانگر مسائلی مهم در باب فرهنگ، هنر و حتی ساختارهای اجتماعی یک حکومت و کشور است. در دوره ساسانی نیز نقوش نمادین با توجه به درهم‌آمیختگی دین و سیاست رونق بیشتری گرفته است، به‌نحوی‌که در اکثر آثار هنری به‌جای مانده از دوره ساسانی می‌توان نمونه‌ای از آن‌ها را مشاهده نمود. هنر گچبری در دوره ساسانی ازجمله هنرهای توسعه‌یافته‌ای است که نسبت به دوره­های قبل به اوج پختگی خود رسیده و شاهد کاربرد وسیع آن به‌صورت اشکال متنوع نمادین در بناها و کاخ‌های ساسانی هستیم. بررسی نقوش گیاهی نمادین گچبری­های دوره ساسانی، ضرورتی است که متأسفانه تاکنون به‌طور مستقل و مبسوط به آن پرداخته نشده است. این پژوهش بر اساس هدف از نوع تحقیقات بنیادی و بر اساس ماهیت و روش از نوع تحقیقات تاریخی به شمار می­رود. نتیجه این بررسی نشان می­دهد که غالب نقوش نمادین موجود در گچبری­های دوره ساسانی ریشه مذهبی دارند، این نقوش هرچند در قالب نقوش متعدد و متنوع گیاهی به نمایش درآمده­اند، لیکن هر یک از آن‌ها به‌عنوان یک سمبل از باورهای دینی و اعتقادی است. انگور و درخت زندگی ازجمله نمادهایی است که در ایران نمادی از باروری و برکت و جاودانگی هستند و همواره در این دوره این نقوش در آثار گچبری قابل‌مشاهده است، همچنین نقش نیلوفر معرف یکی ایزدان دین مزدیسنا است.

چکیده این بررسی در باب تاریخ اجتماعی روستا در ایران و جهت شناسایی و مقوله بندی مسایل اجتماعی در روستاهای منطقه ثلاث،مربوط به سال 1325ق،صورت گرفت. با وجود اهمیت جامعه روستایی در تاریخ ایران و نیز آستانه انقلاب مشروطیت،اندک مطالعات موجود بر موضوعات جنبش دهقانی و مسائل ارضی متمرکز و با تکیه برگزارش ناظران،کنش گران و اندک بازتاب های مسایل روستاییان در رسانه های وقت،است. درحالی که شناخت جامعه روستایی نیازمند درک عمیق و گسترده مناسبات اجتماعی مبتنی بر وصف جامع واقعیت جامعه مزبور در هر دوره است. در پژوهش حاضر بر اساس داده های مجموعه اسنادحقوقی(دفتر اجرای احکام،سال1325ق) مربوط به یک ولایت نمونه(محال ثلاث و شقاقی)،که جامعه ای همگون از روستاهای میانه،گرمرود و سراب را در بر می گرفت،انجام گرفت، تا به این پرسش بپردازد که چالش ها و مسائل اجتماعی جوامع روستایی مزبور،چه بودند؟
بنا به ماهیت سوال،باروش تحقیق کیفی، از طریق بررسی مستندات مربوط،اطلاعات مورد نظر شناسایی و استخراج گردد، با پردازش مضامین آن ها،تحلیل صورت گرفته و در نهایت در چارچوب های مفهومی و مقوله های کیفی سازماندهی شد. نتیجه تحقیق نشان داد مهم ترین چالش ها و مسایل اجتماعی جامعه روستایی مورد نظر بنا به اولویت چنین بودند: چالش های مالی،اعمال خشونت و ستیزه های اجتماعی، سرقت،ستیزه گری رعیت با ارباب و امتناع از تعهدات مالی،چالش های خانوادگی، نپرداختن مالیات های دیوانی، ایراد خسارت به اموال غیر، تصرف ملکی و موارد دیگر.