جامعه‌شناسی تاریخی

چکیده

چکیده هدف از تحقیق پیش‌رو، توصیف و طبقه‌بندی موقعیت‌های مختلفی است که سازهای رزمی در تاریخ ایرانِ پس از اسلام کاربرد داشتند. با مطالعۀ اسناد تاریخی، موسیقایی و تصویری می‌توان دریافت کاربرد سازهای رزمی در تاریخ اجتماعی ایران، تنها در موقعیت جنگ نبود، بلکه در موقعیت‌های دیگری که نیاز به صدای قوی و بُرد صدای بالا نیاز بود نیز به‌کار می‌رفتند. امروزه، کاربرد سازهای رزمی در موقعیت‌های مختلف به فراموشی گراییده و با نظر به اینکه مهم‌ترین دلیل منسوخ شدن این سازها، زوال‌یافتن موقعیت‌های کاربردی آن‌هاست، مطالعۀ موقعیت‌های خاصی که این سازها کاربرد داشتند، شایان توجه است. موقعیت‌های کاربردی سازهای رزمی در طول تاریخ ایران را می‌توان چنین دسته‌بندی کرد: جنگ، خبررسانی، قدرت‌نمایی، شکار، سفر، نمایش‌ حیوانات، و مسابقات ورزشی و عزاداری. دراین میان، مهم‌ترین موقعیت‌های کاربردی این سازها عبارت بودند از جنگ، خبررسانی و قدرت‌نمایی که به‌نظر می‌رسد اجرای موسیقی رزمی در این موقعیت‌ها، نقشی حیاتی داشته است. نقش اجرای سازهای رزمی در دیگر موقعیت‌های یادشده مانند شکار، سفر و نمایش‌های عمومی، اهمیت کمتری دارد؛ زیرا چنین موقعیت‌هایی کمتر اهمیت سیاسی داشته و دربرخی موارد، موقعیت‌هایی کاملاً مردمی محسوب می‌شده‌اند. روش تحقیق در مقالۀ پیش‌رو، تحلیلی‌ـ توصیفی و شیوۀ گردآوری اطلاعات، کتاب‌خانه‌ای است.

چکیده تضاد میان طبقات مذهبی و سکولار درمورد دولت اسلامی شروع شد. نقش اسلام در حکومت چیست؟ در پاسخ به آن متفکران مسلمان دو جواب مطرح کردند: نخست، گروهی که اسلام را مساوی با دولت می‌دانستند. دوم، گروهی که ازنظر آن‌ها حکومت در اسلام، تنها یک بُعد بوده و ابعاد دیگر اسلام نسبت به آن بُعد سیاسی مهم‌تر است. غامدی با عبور از رویکرد اول که در آرا و نظرات مودودی نمود داشت و مودودی سخن‌گوی اصلی آن بود، تفسیر خود از اسلام، قرآن و سنت را بررویکرد دوم قرار داد. از نگاه غامدی، ایجاد یک جامعۀ اسلامی، مقدم بر دولت اسلامی است. چنین جامعه‏ای ازطریق انقلاب اسلامی میسّر است و انقلاب راه را برای یک دولت اسلامی فراهم خواهد کرد. این دولت اسلامی از سه‌گروه تشکیل شده است: مسلمانان، معاهدین و ذمّیان. چنین دولتی مبتنی بر پلورالیسم در مذهب و سیاست است.

چکیده نوشتار حاضر باعنوان «روند رویارویی جدیدیان مناطق اشغالی ورارود با سلطه روسیۀ تزاری»، با بهره‌‌گیری از می‌پردازد روش «ردیابی فرآیند»، به مطالعه برروی گروهی از اندیشمندان جامعه اسلامی ابتدای قرن بیستم، در قلمرو جغرافیای سیاسی جدیدی که روس‌ها‌‌ آن را ترکستان غربی نامیدند، می‌‌پردازد. معارف‌‌پروران، ترقی‌‌پروران، جدیدیان، ضیائیان، نام‌ جریان‌های نوگرایی است که همگام با دیگر نقاط فرارود، در شرایط کاملاً متفاوتی پس از سقوط حکومت اسلامی خان‌نشین خوقند، تحت حاکمیت مقام‌‌های تزاری در تلاش برای ارایه هویت جدیدی از مسلمانی هستند. مسأله نوشتار حاضر این است که پس از سقوط حکومت اسلامی و ضمیمه‌‌شدن خان‌‌نشین خوقند و بخش‌هایی از امارت بخارا به حکومت روسیه، جدیدیان مناطق اشغالی چه رویکرد و عملکردی در روند رویارویی خود با اشغالگرا نداشته‌اند و دلایل اتخاذ آن در هر دوره‌‌ای چه بوده است؟ پاسخ ما به پرسش بالا این است که نوگرایان جدیدی در مراحل آغازین رویارویی خود، با رویکرد ضدروسی و اعتقاد به تقویت توان مقابله، به نقد هم‌زمان روس‌ها‌‌ و جامعه خود پرداخته و از ابزارهای جدید (نشریه‌‌ها، مدارس جدید، تئاتر) ‌‌برای رهایی از استعمار بهره برده‌‌اند؛ اما به‌‌تدریج با گسترش سلطه روس‌ها‌‌ و پذیرش ضعف خود، در رویکردی هم‌‌گرایانه با روس‌ها‌‌، خود را مسلمانان روسیه نامیدند.

چکیده این پژوهش برآن است تا با کمک رویکرد مطالعات فرهنگی و با روش کیفی به بازنمایی انگاره‌‌های نظام آموزشی از مشروطه تا دورۀ فضای باز سیاسی بپردازد تا دریابد که برخلاف تغییر و تحولات جامعه که داعیه‌دار جنبشی دموکراتیک بوده‌اند، در نظام آموزشی نظم و ایدئولوژی اقتدارگرایانه چگونه ارائه شده، به‌علاوه اینکه آیا متناسب با تحولاتی چون انقلاب مشروطه، شکل‌گیری دولت شبه‌مدرن و جنبش ملی، انگاره‌‌های دموکراتیک آموزش داده شد یا نه؟ این پژوهش با مطالعۀ نظام آموزشی همچون یکی از دستگاه‌های ایدئولوژیک مهم در بازتولید قدرت به این نتایج دست یافته است که محتوا و شیوۀ تدریس نظام آموزشی در این دوران، گفتمانی اقتدارگرا و یک‌دست در رابطۀ میان مدرسه- خانواده حاکم بوده است و سوژۀ حساس مدرسه، بیشتر تحت تلقین و باوراندن مکانیسم‌‌هایی چون قدرتگرایی، هم‌رنگی با جماعت، دوگانگی، محافظه‌‌‌کاری، تقدیرگرایی، نرم‌خویی، تضعیف اعتماد به‌نفس، صبر و حوصله بود و در این میان، سویه‌‌های مقاومت و متعارض با گفتمان اقتدارگرایی ملاحظه نشده است.

چکیده آشنایی ایرانیان با نظام‌های سیاسی و اروپایی در قرن سیزده هـ.. ق/ نوزده م و مشاهده جایگاه قانون در آن‌ها، سرآغاز تلاش‌های گستردة‌ ایرانیان تبدیل حکومت استبدادی به حکومت قانون‌مدار بود. پس از یک قرن، این تلاش‌ها در نهضت مشروطیت به ثمر رسید؛ اما نبود مفهوم روشن از مشروطیت و ارکان و لوازم آن، خود سبب ظهور مسئلۀ جدیدی شد. تلاش‌های زبانی و قلمی گسترده‌ای برای حل مسئله آغاز شد؛ ازجمله روزنامة‌ حبل‌المتین کلکته نیز وارد این عرصه شد. یافته‌های این تحقیق براساس روش تحلیل گفتار نشان می‌دهد که این روزنامه به دلیل دسترسی مستقیم به منابع انگلیسی مربوط به مشروطیت و نیز اقدامات حاکمان انگلیسی هند در ایجاد نهادهای سیاسی جدید، به نسبت دیگر نویسندگان آن زمان، درک روشن‌تر و کامل‌تری از مفهوم و الزامات مشروطیت و جایگاه ‌آن در میان نظام‌های سیاسی عرفی موجود در جهان را به ایرانیان عرضه کرد.

چکیده جریان منع‌ برده‌فروشی که از اواخر قرن هجدهم میلادی/دوازده هجری قمری از فرانسه آغاز شده و به‌تدریج سراسر اروپا را فراگرفته بود، در ابتدای قرن نوزدهم میلادی به آسیا و منطقۀ خلیج‌فارس نیز رسید. سردمدار هدایت این جریان در خلیج‌فارس، انگلیسی‌ها بودند که از هر طریقی سعی در تثبیت بیشتر موقعیت و حفظ منافع خویش در منطقه داشتند. این مبارزه تا اوایل قرن بیستم میلادی/ چهاردهم هجری قمری ادامه یافت. چرایی شکل‌گیری و تداوم تقریباً به‌مدت یک قرن این جریان، مسئله‌ای تأمل‌برانگیز است که در این پژوهش، با استفاده از روش تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف به آن پرداخته‌ایم. این روش رویکرد تحلیل متنی دارد و متون را به‌مثابۀ نمودار حساس فرآیندها، حرکت‌ها و گوناگونی‌های سیاسی و اجتماعی به‌کار می‌گیرد؛ بنابراین در پژوهش پیشِ‌رو، با انتخاب بخشی از یادداشت‌های امیرکبیر و جَستن شِیل وزیرمختار انگلیس در تهران - که در فاصله بین 17 ربیع‌الثانی تا 10 جمادی‌الاول 1267 دربارۀ منع برده‌فروشی به تحریر درآمدند - به تحلیل این جریان پرداخته و از این رهگذر، نفوذ و تسلط «گفتمان امپریالیسم» در مناسبات قدرت و درمقابل، ضعف حکومت مبتنی بر «گفتمانِ استبداد مطلقه» قاجار را از علل اصلی ایجاد و تداوم مبارزه با برده‌فروشی در این دوره برشمردایم.

چکیده جنبش موسوم به اشغال وال استریت اعتراضی نسبت به بحران‌های سرمایه‌داری در عصر جدید است. این جنبش که از نیویورک آغاز شد، الهام‌بخش حرکت‌های مشابه در سراسر جهان بوده و دامنۀ آن به شهرهای دیگر آمریکا و برخی شهرهای بزرگ اروپا کشیده شد. جنبش شعارهای به‌نسبت، پراکنده‌ای دارد که در آن اهداف جنبش منعکس شده است. هدف این مقاله بررسی و تجزیه و تحلیل شعارهای جنبش وال استریت است که در خیابان وال استریت نیویورک و به‌دنبال آن در شبکه‌های اجتماعی مطرح شد. سؤال اصلی پژوهش پاراگراف این است که ماهیت و نوع جنبش چیست و ارزش‌ها و ایدئولوژی‌های موجود در شعارها چه ابعادی را دربرمی‌گیرد؟ این پژوهش با روش تحلیل محتوا انجام شده است، شعارها از شبکه‌های اجتماعی، سایت‌های خبری و رسانه‌هایی جمع‌آوری شده است که این جنبش را تحت پوشش قرار دادند و به چهاردسته براساس اعتراض به وضعیت اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تقسیم شده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که در میان صد شعار مطرح شده درکل، دویست و شصت مورد مضمون وجود دارد. مضمون صد و پنج (38/40 درصد) شعارها بر تغییر یا اصلاح حوزۀ اقتصادی تأکید دارد. مضمون و انتقاد شصت و هشت (15/26 درصد) متوجه حوزۀ سیاسی است. مضمون 46/18 درصد شعارها به حوزۀ اجتماعی اعتراض دارند و پانزده درصد از مضمون‌ها خواهان بازنگری و تغییر در حوزۀ فرهنگی است. همچنین براساس یافتۀ این تحقیق می‌توان گفت این جنبش بیشتر خصلت اصلاحی دارد و واکنشی به بحران‌های اخیر نظام سرمایه‌داری است.

چکیده مسئلۀ سلطه یافتن روسیه بر قفقاز، به‌عنوان منطقه‌ای عمدتاً ایرانی، به‌لحاظ تاریخ و فرهنگ و نژاد، همیشه در ذهن مخاطب ایرانی تازه بوده است؛ مسئله‌ای که ارامنه نقشی اساسی در آن آفریدند. متأثر از خاطرات جنگ‌های صلیبی، ارامنۀ قفقاز، همیشه در آرزوی حضور یک دولت مسیحی قدرتمند در نزدیکی منطقه سکونت خود بودند، اما ازآنجا‌که اروپای غربی پس از جنگ‌های صلیبی هرگز آن حد به قفقاز نزدیک نبود که بر امور منطقه، تأثیرگذار باشد، ظهور یک قدرت مسیحی دیگر توجه ارامنه را جلب کرد؛ دولت مسکووی. فرآیندی که نخبه‌گان ارامنۀ ایران طی آن کوشیدند پای دولت همیشه توسعه‌طلب مسکووی و بعدها امپراتوری روسیه را به قفقاز باز کنند، درواقع فرآیندی از تغییر وفاداری بود که از دهۀ 1660 م (1070 ق) آغاز شد و تا سال 1828 م (1243ق)، سال بسته شدن قرارداد ترکمنچای، ادامه یافت. اینجا سعی شده به‌واسطۀ تبیین تشریحی و با اتکای عمده بر منابع ارمنی، افت‌و‌خیز‌های این فرآیند صدوشصت ساله به‌همراه چگونگی انتقال وفاداری ارامنه از ایران به روسیه تاحد ممکن روشن شود. یافته‌های این بررسی نشان می‌دهد که سه جناح عمدۀ اشرافیت ارمنی، یعنی رهبران کلیسا، ملیک‌ها و تجار برجسته، به‌ترتیب بیشترین اهمیت را در تعیین وفاداری سیاسی ارامنه قفقاز داشته‌اند؛ درحالی‌که ابتکار گِرَوش به روسیه از آنِ تجار ارمنی بود؛ اما این ملیک‌ها بودند که به آن دامن زدند و درنهایت، کلیسا بود که با نقش‌آفرینی خود تغییر وفاداری را قطعی ساخت.

چکیده مطالعۀ جامعه‌‌شناختی تأثیر دیدگاه‌ها و مواضع عالمان شیعه بر شیوه‌های مردم‌‌سالارانۀ ادارۀ جامعه، نسبت به کاوش کلامی در رابطۀ دین اسلام و دموکراسی، امتیازاتی دارد. مطالعۀ جامعه‌‌شناختی این تأثیر را می‌توان با تبیین جنبش‌های نیمۀ اول سدۀ بیست میلادی در ایران آغاز کرد. مناسب‌ترین رویکردِ پژوهشی برای بررسی این موضوع، تحلیل تطبیقی- تاریخی در حوزۀ راهبردی جامعه‌شناسی تاریخی تحلیلی است و سه‌جنبش گذار در سه مقطع تاریخی، یعنی جنبش مشروطه، جنبش ملّی در اولین کابینۀ مصدق و جنبش ملّی در دومین کابینۀ مصدق، گزینه‌های مناسبی برای مقایسه هستند. بررسیِ نظری در حوزه‌های تحول فرهنگی (نظریه‌های سکولاریزاسیون دررابطه با مدرنیته و دین)، تحول اجتماعی (نظریه‌های گسترش نظام جهانی و جنبش‌های اجتماعی) ‌‌و تحول سیاسی (نظریه‌های گذار)، چارچوب تئوریک مناسبی را فراهم می‌کند که می‌توان باتوجه به شرایط کلی تاریخ ایران و جهان در دورۀ موردنظر، مدلی برای تبیین گذار در ایران از آن چارچوب استخراج کرد. این مدل، مبنای مقایسۀ تاریخیِ سه واقعۀ گذار، قرار گرفته و به کمک روش‌های توافق میل، تحلیل بولی و مقایسۀ ترتیبی، آزمون می‌شود. در این آزمون، شناخت دقیق‌تری از عوامل علّیِ گذار به مردم‌سالاری، فراهم می‌شود؛ درنهایت، موقعیت دیدگاه‌ها و مواضع روحانیت در میان عوامل علّی گذار بررسی شده، فرآیند تأثیر‌پذیری نهاد دین از شرایط اجتماعی و تأثیر دیدگاه‌ها و مواضع روحانیت بر گذار به شیوه‌های ادارۀ مردم‌سالارانۀ جامعه، ردیابی می‌شود.

چکیده یکی از مهم‌ترین وقایع بعد از جنگ جهانی دوم در ایران، ملی‌شدن صنعت نفت به‌‌واسطه حضور مردم در صحنۀ سیاست و بحرانی است که سبب قطع روابط سیاسی ایران و انگلیس شد؛ به‌همین دلیل جنبش ملی‌شدن صنعت نفت در ایران را می‌‌توان سرآغاز فصل نوینی درجهت مطالبات مردم مبتنی‌بر استقلال‌‌خواهی و استبدادستیزی به حساب آورد. تاکنون نویسندگان متعددی از ابعاد گوناگون، علل و عوامل شکل‌‌گیری و ناکامی جنبش ملی‌شدن صنعت نفت را بررسی کرده‌‌اند. مقالۀ پیش‌‌رو درصدد است تا ضمن افزودنِ زاویۀ جدیدی در تحلیل جنبش صنعت نفت با تمهید پشتوانۀ نظری مبتنی بر محرومیت نسبی، در مقام پاسخ‌گویی به این سؤال برآید که چه عواملی موجب شد تا مردم و رهبران ایران در برپایی جنبش ملی‌شدن صنعت نفت پافشاری و مشارکت داشته باشند. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی و تحلیلی صورت گرفته و گردآوری اطلاعات به‌صورت مطالعات کتابخانه‌‌ای و اسنادی شامل کتاب‌‌ها، مقاله‌های تخصصی و اینترنت بوده است. نتایج تحقیق نشان می‌‌دهد، عناصر بین‌‌الاذهانی استقلال‌‌خواهی و استبدادستیزی موجود در فرهنگ سیاسی ایران، محرومیتی را که حاصل انتظارها و توانایی‌های مردم و رهبران ملی- مذهبی به‌منظور رسیدن به پیشرفت است، باعث شده تا ایرانیان بر حقوق خود اصرار ورزیده و زمینه‌های ملی‌کردن صنعت نفت را فراهم کنند.

چکیده بی‌‌شک مسکوکات اشکانی یکی از مهم‌ترین منابع دست اول پژوهش تاریخ ‌‌ایران از سده 3 ق. م تا پایان فرمان‌روایی اشکانیان در سال 224م. به‌شمار می‌‌رود. خیل سکه‌‌های برجای‌مانده بالغ‌بر چهارصد‌‌سال حکومت، شاهد بی‌نظیری است که با شیوه و تأثیر متنوع، اطلاعاتی درمورد توالی شاهان، تشکیلات ضرابخانه‌‌ها، شرایط سیاسی و اقتصادی، نوع پوشاک و... ‌‌دراختیار می‌‌گذارند. در این پژوهش، نتایج آنالیز عنصری نُه نمونه سکۀ نقرۀ یک درهمی متعلق به گودرز دوم و 6 عدد سکه متعلق به خسرو دوم به‌وسیلۀ دستگاه PIXE بیانگر میزان بالای نقره در سکه‌‌های گودرز ‌‌دوم و کاهش چشمگیر درصد خلوص نقره در مسکوکات خسرو دوم است. تحلیل اقتصادی– سیاسی دورۀ اشکانی نشان می‌‌دهد که این میزان بالای نقره در سکه‌‌های گودرز دوم به توان بالای اقتصادی اشکانیان در این مقطع زمانی اشاره داشته و علت کاهش چشمگیر درصد خلوص نقره در دورۀ خسرو دوم را باید در آغاز جنگ‌های پنج سالۀ ایران و روم جست‌وجو کرد که در پایان به شکست ایرانیان و تصرف مجدد تیسفون به‌دست رومیان در اواخر سال 197م. انجامید.