دیرینه‌شناسی گفتمان فروپاشی ساسانیان (تقابل نظم‌های گفتاری در گذار از ایران باستان به عصر پس از حمله اعراب)

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسنده
رضا پارسامقدم
دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران
10.48311/jhs.2025.104758.0
چکیده
مقاله حاضر، بر پایۀ چهارچوب نظری کتاب «نظم گفتار» فوکو، به «دیرینه‌شناسی گفتمان فروپاشی ساسانیان» می‌پردازد. پرسش محوری، نه واکاوی علل تاریخی این سقوط یا نتایج و پیامدهای آن، بلکه بررسی چگونگی شکل‌گیری و تقابل «نظم‌های گفتاری» متفاوت دربارۀ خود این رویداد و نقش این تقابل در بازتعریف هویت ایرانی در دوران معاصر است. یافته‌ها حکایت از آن دارد که پرسش فراگیر «چرا ساسانیان سقوط کردند؟» خود، یک «گزاره گفتمانی» است که در میدان گفتمان باستان‌گرایانه و در چهارچوب «ارادت به حقیقتی» خاص عمل می‌کند. این گفتمان مسلط، با ریشه دوانیدن در گفتار سوژه‌های خود و با به‌کاربستن «دستگاه‌های طرد» (از قبیل منع موضوع، بخش‌بندی دیوانگی و ارادت به حقیقت)، روایتی هژمونیک مبتنی بر دوگانۀ «شکوه پیشااسلامی/تباهی پساعربی» را طبیعی‌سازی کرده و عناصر پیوستگی و تعامل را به‌صورتی نظام‌مند محو می‌سازد. در مقابل، یک «گفتمان مقاومت» (با نمایندگانی چون مطهری، مسکوب و اسلامی ندوشن) با بازگرداندن عناصر طردشده (همچون تداوم نهادی، مقاومت فرهنگی و نقش زبان فارسی)، این نظم گفتاری را به چالش می‌طلبد. شاهنامه فردوسی، نه در مقام متنی صرفاً ادبی، بلکه به‌مثابۀ یک «رویداد گفتاری» بنیادین و الگویی برای «تاب‌آوری هویتی» عمل می‌کند که با آفرینش یک «امپراتوری فرهنگی»، امکان گذار از تقابل به تلفیقی خلاقانه را فراهم می‌سازد. در نتیجه، تاب‌آوری هویت ایرانی در گرو «گشودگی گفتمانی» و توانایی بازتعریف خویش از رهگذر مفصل‌بندی نوین عناصر فرهنگی، به جای انجماد در روایت‌های هژمونیک مبتنی بر حسرت تاریخی و تقابل است.  دست آخر، این نوشتار می‌کوشد تا با ایجاد «گسستی معرفت‌شناختی» و عبور از تاریخ‌نگاری علّی-سنتی، سهم اندکِ خود را در گشودن عرصه‌ای برای تحلیل قدرت و مقاومت در مطالعات مربوط به فروپاشی امپراتوری ساسانی و بازتعریف هویت ایرانی ایفا کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

جامعه‌شناسی تاریخی
دوره 16، شماره 1
فروردین 1404