تحلیل مبارزات شیعیان سواحل جنوبی خلیج فارس بر ضد استعمار پرتغال (907-980.ق) از منظر نظریه کنش جمعی چارلز تیلی

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه اصفهان، اصفهان.

2 استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، اصفهان،

3 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، اصفهان.

چکیده
قیام‌ها و مبارزات ضد استعماری شیعیان در برابر حضور پرتغالی‌ها در سواحل جنوبی خلیج فارس از رویدادهای مهم سده دهم و یازدهم هجری به شمار می‌رود. شیعیان این مناطق در نتیجه اقدامات پرتغالی‌ها در تنگنای شدیدی قرار گرفتند و بیش از سایر گروه‌ها دچار ظلم و بی‌عدالتی شدند. از این رو، شورش و قیام را به عنوان یک شیوه مقابله برای تضعیف و اخراج پرتغالی‌ها استفاده نمودند. کاربست نظریه «کنش جمعی» چارلز تیلی که به قیام‌ها، شورش‌ها و جنبش‌های سیاسی و اجتماعی در هر مکان و زمان اشاره دارد، می‌تواند نقش مهمی در ارائه نگاهی جدید به موضوع مورد بحث داشته باشد.از این رو، نگارندگان این پژوهش درصدد بوده‌اند تا از روش توصیفی – تحلیلی و با تکیه بر نظریه کنش جمعی چارلز تیلی، عوامل تاثیرگذار در شکل‌گیری مبارزات ضد استعماری شیعیان سواحل جنوبی خلیج فارس را احصاء و بازشناسی کنند. نتایج پژوهش حاکی از آن است استمرار ظلم و تضعیف حیات اقتصادی در تشخیص منافع، نقش هویت دینی و مذهبی مشترک با مردم و قدرت‌های منطقه‌ای به عنوان سازمان جنبش، استفاده از ظرفیت‌ سیاسی و نظامی قدرت‌های موجود به عنوان منبع بسیج، بهره‌جویی از معادلات و منازعات منطقه‌ای به عنوان فرصت و خشونت و سرکوب بومیان، شرایط تسهیل کننده مبارزات و قیام‌های شیعیان سواحل جنوبی خلیج فارس را نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
آل‌سیف، ف. (2005). شیعه القطیف و الاحساء عراق الماضی و تطلعات المستقبل. بیروت: دارالواحه.
الاحسائی، م. (1982). تحفه المستفید بتاریخ الاحساء فی القدیم و الجدید. ج 1، الریاض: مطابع الریاض.
اسکاچپول، ت. (1388). بینش و روش در جامعه شناسی تاریخی. ترجمه ه. آقاجری. تهران: مرکز.
اقبال آشتیانی، ع. (1384). مطالعاتی درباب بحرین و جزایر و سواحل خلیج فارس. تهران: اساطیر.
اقتداری، ا. (1345). خلیج فارس در گذر زمان. تهران: فرانکلین.
الهی، ه.(1396). خلیج فارس و مسائل آن. تهران: قومس.
بوشرب، ا. (1984). مساهمه المصادر و الوثائق البرتغالیه فی کتابه تاریخ البحرین خلال النصف الاول من القرن 16م. مرکز الوثائق التاریخیه، 2 (4)، 118-141.
تیلی، چ. (1388). از بسیج تا انقلاب. ترجمه ع. مرشدی زاده. تهران: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
جعفریان، ر. (1398). صفویان در عرصه دین، فرهنگ و سیاست. ج 1. قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
حمدانی، ط. (2010). البحرین فی کتابات الرحاله الاروبیون 1914-1517. بیروت: بیت الوراق.
حمدی، ص. (2002). صفحات من تاریخ الخلیج العربی الحدیث. لندن: دارالحکمه.
حمدی، ص. (2007). اضواء علی تاریخ البحرین الحدیث. لندن: دارالحکمه.
خوری، ف. (2014). القبیله و الدوله فی البحرین. بیروت: معهد الاسماء العربی.
دروره، ع. (2002). تاریخ الاحتلال البرتغالی للقطیف. ابوظبی: المجمع الثقافی.
رحمتی، م.ک. (1401). مقدمه‌ای بر تاریخ تشیع در بحرین قدیم. قم: دار زین العابدین.
روحی پرکوهی، ف. بهروزی، م. سپهری، م. (1397). بررسی و تحلیل ابعاد سیاسی – اجتماعی جنبش شیعی علویان طبرستان (243-308ق) بر پایه کنش جمعی چارلز تیلی. شیعه شناسی، 18 (71)، 97-122.
سلمان، م.ح. (2001). الغزو البرتغالی للجنوب العربی و الخلیج فی الفتره مابین 1525-1507م. العین: مرکز زاید للتراث و التاریخ.
سلوت، ب.ج. (1998). عرب الخلیج 1784-1602. ترجمه ع. خوری. قاهره: موسسه الاهراء.
سیوری، ر. (1377). خلیج فارس از دوران باستان تا اواخر قرن 18 میلادی. ترجمه ح. زنگنه. تهران: همسایه.
شرفاء، م.ع. (1994). الحیاه الاقتصادیه فی المنطقه الشرقیه من المملکه العربیه السعودیه. ج 1، الدمام: شرفاء.
صیرفی، ح.ی. (1980). النفوذ البرتغالی فی الخلیج العربی فی القرن العاشر الهجری. السعودیه: جامعه الملک عبدالعزیز.
عصفور، م.ع. (1422ق). الذخائر فی جغرافیا الجزائر و البنادر. تحقیق م. آل مکیاس. قم: منشورات مطبعه علمیه.
علیخانی، ف. (1398). شیعیان بحرین و احساء: از سقوط عباسیان تا سقوط عثمانیان. قم: شیعه شناسی.
فارتیما، د. (1994). رحلات فارتیما، ترجمه ع. الشیخ. القاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب.
فوران، ج. (1382). نظریه‌پردازی انقلاب‌ها. ترجمه ف. ارشاد. تهران: نشر نی.
فولر، گ. و فرانکه، ر.ر. (1384). شیعیان عرب مسلمانان فراموش شده. ترجمه خدیجه تبریزی. قم: شیعه شناسی.
فیریرا، ر. (1996). تاریخ البرتغالیین فی الخلیج العربی. ترجمه ع. امین. منامه: موسسه الایام.
قاسمیان، س. (1401). بررسی تاثیرات اجتماعی و اقتصادی ظهور استعمار بر شیعیان سواحل جنوبی خلیج فارس در عصر صفوی سده 10 و 11 هجری، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، 13 (47)، 81-110.
قائم مقامی، ج. (1354). مساله هرمز در روابط ایران و پرتغال. بررسی‌‌های تاریخی، 4 (56). 169-215.
گر، ت. (1398). شورش سیاسی؛ علل، نتایج و بدیل‌ها. ترجمه س. صادقی جقه. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
گلدستون، ج. (1385). مطالعاتی نظری، تطبیقی و تاریخی در باب انقلاب ها، ترجمه م. دلفروز. تهران، کویر.
گلدستون، ج. (1398). دیباچه‌ای بر انقلاب‌ها، ترجمه خ. بقایی. تهران: اندیشه احسان.
گیدنز، آ. (1387)، جامعه شناسی. ترجمه م. صبوری. تهران: نشر نی.
لوریمر، ج.ج. (1998). دلیل الخلیج، ج 2، قطر: مکتبه امیر دوله قطر.
ماجد، ش.ا. (1989). الفوائد فی اصول علم البحر و القواعد و الفصول. تحقیق ا. خوری. راس الخیمه: مرکز الدراسات و التحقیق.
مدن، ی. (2015). قری البحرین الثلاثمائه و الستون بین الحقیقه و الوهم. بیرون: مرکز اوال للدراسات و التوثیق.
مقتدر، غ.ح. (1333). کلید خلیج فارس. تهران: انتشارات علمی.
موسوی قمی، ع. (1366). خلیج فارس در گذر زمان. تهران: نبوت.
نبهانی، م. (1999). التحفه النبهانیه فی تاریخ الجزیره العربیه. بحرین: المکتبه الوطنیه.
وثوقی، م.ب. (1380). مهاجرت اقوام در خلیج فارس. شیراز: دانشنامه فارس
وثوقی، م.ب. (1388). تاریخ خلیج فارس و ممالک همجوار. تهران: سمت.
وثوقی، م.ب. (1390). پرتغالی‌ها در خلیج فارس. تهران: وزارت امور خارجه.
ویلسن، آ. (1310)، تاریخ خلیج فارس. ترجمه م. سعیدی، تهران: علمی و فرهنگی.
هدایت، ر. (1339)، روضه الصفا. تهران: مرکز.
- Anonymous. (1935). The Portuguese in the Bahrain islands 1521-1602. Journal of the Royal central Asian Society. 22 (4), 617-630.
https://DOI: 10, 1080/03068373508725395.
- Cole, J. (2002), Scared space and holy war. London: Touris.
- Faroughy, A. (1951). The Bahrain Islands 750-1951. New York: Verry Fisher.
- Lorimer, J.G. (1986). Gazetteer of the Persian Gulf, Oman and Central Arabia. London: International West Mead.
- Mandaville, J. E. (1970), The Ottoman Province of al-Hasā in the Sixteenth and Seventeenth Centuries. Journal of the American Oriental Society. 90 (3). 3 , 486-513.
- Miles, S.B. (1920). The Countries and tribes of the Persian gulf. London: Harrison.
- Sousa, F. (1965). The Portuguese Asia. Translated John Stevents. London: digitallibraryindia.
- Potter, L. (2014). The Persian gulf in modern times people, parts and history. United states: Palgrave Macmilan.
- Potter, L. (2008). The Persian gulf in history. United states: Palgrave Macmilan.