شایعترین و مهمترین دیدگاه مربوط به مناسبات مردم و حکومت در تاریخ ایران، دیدگاه مربوط به «تضاد دولت و ملت» است. این دیدگاه از جانب محمدعلی همایون کاتوزیان و برخی افراد دیگر ذکر شده است. در دیدگاه کاتوزیان، چرخۀ «استبداد، هرج و مرج، استبداد» درمورد مناسبات مردم و حکومت در تاریخ ایران مطرح شده است. دیدگاه «تضاد» با تعریفی که از جایگاه ساختار سیاسی می کند به نقش نظام سیاسی در نحوۀ تعامل مردم با حکومت در تاریخ ایران اشاره دارد که همواره نشانگر وضعیت «چالش»، «نزاع» و «درگیری» بین آنها بوده است. این مقاله بهدنبال نقد دیدگاه «تضاد» با بهرهگیری از رهیافت «جامعهشناسی تاریخی» است. مدعا این است که دیدگاه «تضاد» نمیتواند جوهرۀ مناسبات مردم و حکومت در طول تاریخ ایران را تبیین کند. روش مقاله کیفی و بهصورت توصیفی ـ تفسیری است. یافته ها حکایت از این دارد که با بهره گیری از رهیافت جامعهشناسی تاریخی میتوان در تعمیم دیدگاه تضاد بر کل تاریخ ایران و جوهرۀ آن تردید کرد، چراکه بستر تاریخی و اجتماعی جامعۀ ایران دیده نشده، لذا مکانیسم های تعامل و نحوۀ زیست اجتماعی ایرانیان نیز فهم نشده است. با روش جامعهشناسی تاریخی میتوان بر تکثر قواعد، تنوع تاریخ و بهخصوص فضاها و موقعیت های متکثر غیرتضادی در مناسبات دولت و ملت در طول تاریخ ایران تأکید داشت.
کتاب
1. اچ کار، ادوارد(1389).تاریخ چیست.ترجمه حسن کامشاد.تهران: خوارزمی.چاپ ششم
2. ارغنده پور، کریم(1393).در جست و جوی جامعه ی بلند مدت؛گفت و گو با کاتوزیان، تهران:نشر نی
3. اسکاچپول، تدا (۱۳۸۸).بینش و روش در جامعه شناسی تاریخی.ترجمه هاشم آقاجری.تهران: نشر مرکز.
4. لغت نامه دهخدا https://dictionary.abadis.ir/dehkhoda
5. کاتوزیان ، محمدعلی همایون (1392الف).دولت و جامعه در ایران ، ترجمه حسن افشار ، تهران: نشر مرکز
6. کاتوزیان،محمد علی همایون (1392ب).اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمد رضا نفیسی، تهران:نشر مرکز،چ19
7. کاتوزیان،محمد علی همایون(1372).استبداد، دموکراسی ونهضت ملی.تهران:نشر مرکز.نسخه pdf
8. کاتوزیان،محمد علی همایون(1392ج).تضاد دولت و ملت: نظریه تاریخ و سیاست در ایران. ترجمه علیرضا طیب.تهران:نشر نی،چ دهم
9. کاتوزیان،محمد علی همایون(1390). ایران،جامعه کوتاه مدت و سه مقاله دیگر، ترجمه عبدالله کوثری، تهران:»نشر نی
10. کاتوزیان، محمد علی همایون(1377). نه مقاله در جامعهشناسی تاریخی ایران: نفت و توسعه اقتصادی.ترجمه علیرضا طیب:تهران: نشر مرکز
11. کاتوزیان، محمد علی همایون(1384). هشت مقاله در تاریخ و ادب معاصر. تهران: نشر مرکز
12. کاتوزیان، محمد علی همایون(1392د). نوسازی ناتمام : گفتو گو درباره نوگرایی در جامعه کلنگی و کوتاه مدت.تهران
13. کاتوزیان، محمد علی همایون(1392ه). ایرانیان.ترجمه حسین شهیدی:تهران: نشر مرکز،چ چهارم
14. وینر، فیلیپ پل(1391). فرهنگ اندیشه سیاسی.ترجمه خشایار دیهیمی.تهران: نشر نی
مقاله
1. اطهاری، کمال(تیر 1380). «نقد آموزه استبداد ایرانی». مجله آفتاب. سال اول شماره 6 ، تیر
2. اشرف، احمد (1374). «نظام صنفی جامعه مدنی و دموکراسی در ایران»، فصلنامه ایران نامه. سال چهاردهم شماره 1. (17-47).
3. بدیع،امیرمهدی.(1379). «هگل و شرق باستان». ترجمه احمد نقیب زاده. اطلاعات سیاسی و اقتصادی. شماره 151-152صص18-23
4. برزین، سعید،(1369)«نقد کتاب: اقتصاد سیاسی ایران» (از مشروطیت تا سقوط رضا شاه)».کلک،11 و 12 بهمن و اسفند.صص175-178
5. سحابی، عزتالله(1373) «حاکمیت ایرانی طبقه خاستگاه خود را میسازد».مجله پیام امروز شماره 2. مرداد
6. سلطانی،علی اصغر(1383)،« تحلیل گفتمان به مثابه نظریه و روش»، فصلنامه علوم سیاسی،شماره 28 زمستان
7. غنینژاد، موسی(1377). «تئوری استبداد ایرانی بر پایهای لرزان» ، مجله پیام امروز، ش ۶
8. طبیبیان، محمد(1384)«بنیادهای پایهای خردورزی را قبول نداریم - گفتاری در باب سنت خردورزی و موانع آن در ایران». روزنامه شرق 16 اسفند
9. کاتوزیان،محمد علی همایون (1382)«استبداد و منطق تاریخ ایران«.همشهری 16 فروردین
10. کاتوزیان،محمد علی همایون(1379). «رژیم های سلطانی:مورد رژیم پهلوی در ایران»، ترجمه علیرضا طیب، اطلاعات سیاسی و اقتصادی ،شماره 153-154،صص12-31
11. کاتوزیان،محمد علی همایون(1378). «مسائل دموکراسی و حوزه همگانی در ایران نو »، ترجمه علیرضا طیب، اطلاعات سیاسی و اقتصادی ،شماره 147-148،صص26-35
12. کاتوزیان،محمد علی همایون(1377). «فره ایزدی و حق الهی پادشاهان »، ترجمه علیرضا طیب، اطلاعات سیاسی و اقتصادی ،شماره 129-130،صص4-19
13. کاتوزیان،محمد علی همایون(1376). «حکومت خودکامه،نظریه ای تطبیقی»، ترجمه علیرضا طیب، اطلاعات سیاسی و اقتصادی ،شماره 117-118،صص56-71
14. کاتوزیان، محمد علی همایون(1379). «گونه های لیبرالیسم اروپایی و مفاهیم نو آزادی در ایران»، ترجمه علیرضا طیب، اطلاعات سیاسی و اقتصادی ،شماره 155-156.صص64-83
15. کاتوزیان، محمد علی همایون(1380-1379). «بنیاد خودکامه دولت در ایران». ترجمه علیرضا طیب. کتاب ماه علوم اجتماعی .اسفند و فرودین.صص61-67
16. کریمی، علی (1386). بازتاب هویت فرهنگی ایرانیان در سفرنامه های عصرصفوی و قاجاری. فصلنامه مطالعات ملی.سال هشتم شماره1
17. مصاحبه با کاتوزیان با عنوان یأس جای اهداف خیالی را میگرفت: پاسخ همایون کاتوزیان به پرسشهای مهرنامه درباره کتاب «ایرانیان»http://homakatouzian.com/?p=748)
18. نوری، هادی(1394). «بینش جامعهشناسی تاریخی»، دوفصلنامه جامعهشناسی تاریخی، دوره 7، شماره 2 .