بررسی جایگاه اجتماعی نگارگران عصر صفوی از منظر متون تاریخی (907ـ1148ق)

دوره 13، شماره 2
اسفند 1401
صفحه 301-346

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار تاریخ دانشگاه لرستان

2 دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه لرستان

3 استاد تاریخ دانشگاه لرستان، لرستان

4 دانشیار تاریخ دانشگاه لرستان

چکیده
جایگاه اجتماعی نشان‌دهندۀ موقعیت فرد در ساختار اجتماعی است و در متون تاریخی عصر صفوی، اطلاعات مهمی درمورد جایگاه اجتماعی هنرمندان و ازجمله نگارگران ارائه شده است. علیرغم وابستگی کلی و عمومی مقولۀ هنر به دربار، نگارگران در این عصر به‌لحاظ مقام و جایگاه اجتماعی، یکسان نبودند، بلکه مؤلفه‏های متعددی فراز و فرود جایگاه آن‌ها را مشخص می‌کرد. هدف این مقاله تبیین نقش و جایگاه اجتماعی نگارگران عصر صفوی در متون تاریخی با تأکید بر تاریخ‌نگاری‌ سیاسی، تاریخ‌نگاری‌ هنر، تذکره‌ها و سفرنامه‌هاست. این مقاله از نوع تاریخی و با عطف به مباحث جامعه‌شناسی تاریخی و تحلیل محتوا و روش پژوهش کتابخانه‌ای و به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی انجام گرفته است. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که در متون تاریخی این عصر، جایگاه، مقام و موقعیت نگارگران از مواردی چون: سیاست‌های مذهبی، هنردوستی شاهان صفوی، رقابت‌های سیاسی، استمرار خاندان‏های هنری و تحرک اجتماعی به جانب همسایگان صفویان تأثیر پذیرفته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
آژند، یعقوب (1394)، مکتب نگارگری تبریز و «قزوین - مشهد»، تهران: موسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
آژند، یعقوب(1395). نگارگری ایران؛ پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران، جلد اول و دوم، تهران: سمت.
آژند، یعقوب(1389)، محمدزمان وشیوه فرنگی سازی، تهران: امیرکبیر.
افشار، صادقی‌بیگ(1327)، مجمع‌الخواص، ترجمه عبدالرسول خیام‌پور، تبریز: اختر شمال.
اوحدی حسینی دقاقی بلیانی اصفهانی، تقی‌الدین‌محمدبن‌محمد(1389). عرفات‌العاشقین و عرصات العارفین، تصحیح ذبیع‌الله صاحبکاری و آمنه فخر احمد؛ با نظارت علمی محمد قهرمان، جلد 2، 3، 4، 5، 6، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب؛ کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
اولئاریوس، آدام(1385)، سفرنامه، ترجمه احمد بهپور، تهران: ابتکار نو.
بابایی،سوسن،کاترین بابایان، اینا باغدیانتیس و دیگران(1390) غلامان خاصه(نخبگان نوخاسته دوران صفوی)ترجمه حسن افشار، تهران: مرکز.
بداونی، عبدالقادر بن ملوک‌شاه(1869م). منتخب‌التواریخ، جلدسوم، به‌تصحیح مولوی احمدعلی، هند: کلکته.
پاکباز، رویین(1383). نقاشی ایران(از دیرباز تا امروز)، تهران: زرین و سیمین.
تاورنیه، ژان باتیست(1369)، سفرنامه، ترجمه ابوتراب نوری، تصحیح حمید ارباب شیرانی، چ4، بی‌جا: سنایی- تأیید.
ترکمان، اسکندربیگ(1382). تاریخ عالم آرای عباسی، جلد اول و نیمی از جلد دوم، تهران: امیرکبیر.
ترکمان، اسکندربیگ(1317). ذیل تاریخ عالم آرای عباسی، به کوشش ایرج احمد سهیلی خوانساری،تهران: اسلامیه.
تیموری،مرتضی(1382). سرگذشت کتابخانه‌های اصفهان در دوران صفویه( مجموعه مقالات همایش اصفهان و صفویه) به اهتمام دکتر مرتضی دهقان‌نژاد، اصفهان: دانشگاه اصفهان
ثواقب، جهانبخش(1387). منابع و مآخذ تاریخ صفویه، شیراز: میتراس.
جهانگیرگورکانی، نورالدین محمد(1359). جهانگیرنامه یا تزوک جهانگیری، به کوشش محمد هاشم،تهران: رز.
دوغلات، محمدحیدر(1378). تاریخ رشیدی،چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه ابوریحان بیرونی (تاشکند)، ش 1430، تهران 1378.
رازی، امین‌احمد(1378). هفت اقلیم، جلد اول و دوم، به تصحیح محمدرضا طاهری، تهران: سروش.
راکسبرگ، دیویدجی(1388) مجموعه مقالات نگارگری در نظر و عمل، ترجمه و تحقیق، صالح طباطبایی تهران، فرهنگستان هنر
روملو، حسن‌بیگ(1357). احسن التواریخ، به تصحیح: عبدالحسین نوائی، تهران: بابک.
ریزمن، لئونارد؛ انگویتا، ماریانو اف(1383). جامعه‌شناسی قشرها و نابربری‌های اجتماعی، ترجمه محمد قلی‌پور، تهران: دقت.
سام‌میرزا صفوی(1314). تحفه سامی، به تصحیح وحید دستگردی، تهران: ارمغان.
سانسون(1346)، سفرنامه، ترجمه تقی تفضلی، تهران: ابن سینا.
سمرقندی، دولتشاه(1338). تذکره الشعرا، تهران: کلاله خاور.
شاردن، ژان(1345)، سفرنامه شاردن،جلد7، ترجمه محمد عباسی، تهران: امیرکبیر.
شاملو، ولی قلی بن داود قلی(1374). قصص الخاقانی جلد دوم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شایسته‌فر، مهناز(1384)، عناصر هنر شیعی، تهران: موسسه مطالعات هنر اسلامی.
صالح طباطبایی(1388)، مجموعه مقالات نگارگری در نظر و عمل،تهران، فرهنگستان هنر.
عالی‌افندی، مصطفی(1369). مناقب هنروران، تهران: سروش.
علامی، شیخ‌ابوالفضل(1877). اکبرنامه، جلد اول، کلکته.
کمپفر، انگلبرت(1363)، سفرنامه، ترجمه کیکاووس جهانداری، چ3، تهران: خوارزمی.
کنبی، شیلا(1384)، رضا عباسی؛ اصلاح‌گر سرکش، ترجمه یعقوب آژند، تهران: فرهنگستان هنر.
گواشانی هروی، دوست محمد(1372). دیباچه؛ موجود در کتاب‌آرایی و تمدن اسلامی اثر نجیب مایل هروی، مشهد: آستان قدس رضوی.
گیدنز، آنتونی(1384).جامعه‌شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نی.
محمدحسن، زکی(1388). هنر ایران در روزگار اسلامی، ترجمه محمد ابراهیم اقلیدی، تهران: صدای معاصر.
معصوم اصفهانی، محمد(1368). خلاصه السیر، به کوشش ایرج افشار، تهران: علمی.
منجم، مولاجلال الدین(1366). تاریخ عباسی یا روزنامه مولا جلال، به کوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران: وحید.
‌قمی، قاضی میر احمد(1352). گلستان هنر، به تصحیح: احمد سهیلی خوانساری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نصرآبادی، میرزا محمدطاهر(1361)، تذکره نصرآبادی، تصحیح وحید دستگردی، چ3، تهران: فروغی.
نوایی،عبدالحسین(1368)،شاه اسماعیل صفوی اسناد و مکاتبات تاریخی،تهران: انتشارات ارغوان.
واصفی، زین‌الدین محمود(1350). بدایع الوقایع جلد دوم، به تصحیح: الکساندر بلدروف، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
واله‌اصفهانی، محمدیوسف(1372)، خلدبرین؛ ایران در روزگار صفویان، به‌کوشش میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
وحید قزوینی، محمدطاهربن حسین(1383). تاریخ جهان آرای عباسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مقالات
آژند، یعقوب، «تاریخ‌نگاری هنر ایران»، هنرهای زیبا، شماره 4و5، 1377، شماره پیاپی 1413، صص16-21.
آژند، یعقوب، «رضا، آقارضا و رضا عباسی»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 21، بهار1384، صص77-86.
آژند، یعقوب، «نقاشان اروپایی در ایران: دوره صفوی»، شماره 19، پاییز1383، صص75-83.
ایمانی‌جاجرمی، حسین(1386). «مروری بر نظریه نقش در جامعه‌شناسی، رشد آموزش اجتماعی»، دوره دهم، شماره 3، صص28-31.
شاد قزوینی، پریسا(1382). «هنر اسلامی در سه شاخه هنری خوشنویسی، تذهیب و نگارگری با نگاه غیب و شهود»، مدرس هنر، دوره اول، شماره سوم، صص 61-71.
صفت‌گل، منصور(1388).«تاریخ‌نویسی در ایران عصر صفوی (سال‌های 1148-1038ه.ق؛ مراحل و گونه‌شناسی»، دوره یک، شماره یک، پاییز و زمستان1388، صص65-84.
قدیمی‌قیداری، عباس، «نگاهی به تاریخ‌نگاری در دوره‌های صفوی و عثمانی(قرن دهم تا دوازدهم)»، روابط فرهنگی؛ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، سال اول، شماره چهارم، زمستان1395، صص69-82.
میرزایی‌مهر، علی اصغر، «مقایسه تطبیقی گلستان هنر با مناقب هنروران؛ بخش نقاشی و نقاشان»، نشریه هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی» شماره49، بهار1391، 45-55.
نایبی، هوشنگ، حمید عبداللهیان، «تبیین قشربندی اجتماعی»، نامه علوم اجتماعی، شماره 20، پاییز و زمستان 1381، صص205-236.