2
دانش آموختۀ دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه تربیت مدرس
چکیده
تبریز نخستین پایتخت صفویان در اواخر دورۀ سلطنت شاه تهماسب شاهد جنبش اصناف علیه دولت مرکزی بود. جرقۀ جنبش از درگیری میان یک قصاب با مأمور داروغه زده شد و به سرعت کل شهر را دربرگرفت. اصناف بدنۀ این نهضت را تشکیل می دادند و پهلوانان رهبری آن را به‌عهده گرفتند. آنان به‌سرعت به سازماندهی نیروها پرداختند و کنشگران را برای اهداف جنبش بسیج کردند. اگرچه منابع آن دوران چندان به این جنبش نپرداخته و وقایع این جنبش اجتماعی را به اختصار بیان کرده اند، کنشگران موفق شدند نیروهای دولتی را از شهر اخراج و برای مدت دو سال تبریز را کنترل و اداره کنند. مقالۀ پیش‌رو می کوشد تا با شیوهای توصیفی ـ تحلیلی و با اتخاذ چارچوب نظری مبتنی‌بر آراء متفکرانی چون تیلی، زالد و همکاران و کاربست آن در رویکرد تحلیل طبقاتی اریک اُلین‌رایت به سنخ شناسی و واکاوی جنبش اصناف تبریز بپردازند و ماهیت آن و چرایی و چگونگی وقوع این جنبش را تبیین کنند. مدعای پژوهش این است که جنبش اصناف تبریز، از سنخ جنبش های طبقاتی فرودستان شهری است که در اعتراض به ستم مالیاتی و عدم برخورداری از مواهب اقتصادی راه ابریشم به وقوع پیوست. شکل کنش جمعی این جنبش نیز از نوع کنش های واکنشی با سویه های کنش رقابتی است.
اسکاچپول، تدا، (1388). بینش و روش در جامعه شناسی تاریخی، ترجمه هاشم آقاجری، تهران: مرکز، چ اول
اُلین‌رایت، اریک و دیگران، (1395). رویکردهایی به تحلیل طبقاتی، ترجمه یوسف صفاری، تهران: لاهیتا، چ اول
بازرگان گمنام ونیزی، (1381). «سفرنامه بازرگان ونیزی در ایران»، سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: خوارزمی، چ دوم
پری، جان، آر، (1394). حیدری و نعمتی، ترجمه محمدجلال ماخانی، فصلنامه جندی شاپور، سال یکم، شماره 4، 129-135
پیگولوسکایا و دیگران، (1353). تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هجدهم، ترجمه کریم کشاورز، تهران: پیام، چ سوم
تیلی، چارلز، (1388). از بسیج تا انقلاب، ترجمه علی مرشدی‌زاد، تهران: پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، چ دوم
تیلی، چارلز، (1389). جنبش‌های اجتماعی، ترجمه علی مرشدی‌زاد، تهران: دانشگاه امام صادق، چ اول
دالساندری، وینچنتو، (1381). «سفرنامه وینچنتو دالساندری»، سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: خوارزمی، چ دوم
راس، وینکلاو و الکساندرا هاوسون، (1396). «جنبش‌های اجتماعی مهم» نظریه‌های جنبش اجتماعی، ترجمه سعید خاوری‌نژاد، تهران: فلات، چ اول
روملو، حسن‌بیک، (1389). احسن التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، سه جلد، تهران: اساطیر، چ دوم
فشاهی، محمدرضا، (1354). از گاتها تا مشروطیت گزارشی از تحولات فکری و اجتماعی در جامعه فئودالی ایران، تهران: گوتنبرگ، چ دوم
فلین، سیمون، (1396). «انواع جنبش‌های اجتماعی»، نظریه‌های جنبش اجتماعی، ترجمه سعید خاوری‌نژاد، تهران: فلات، چ اول.
قمی، قاضی‌احمد، (1383). خلاصه التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، دو جلد، تهران: دانشگاه تهران، چ دوم
کیوانی، مهدی، (1392). پیشه‌وران و زندگی صنفی آنان در عهد صفوی، ترجمه یزدان فرخی، تهران: امیرکبیر، چ اول
گرانتوسکی و دیگران، (1359). تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ترجمه کیخسرو کشاورزی، تهران: پویش، چ اول
گی‌روشه، (1383). تغییرات اجتماعی، ترجمه منصور وثوقی، تهران: نشر نی، چ پانردهم
مک‌کارتی، جان و مایر. ان. زالد، (1395). «سازمان جنبش اجتماعی»، ترجمه عماد بهاور، جنبش‌های اجتماعی و دموکراتیزاسیون، به کوشش سعید مدنی‌قهفرخی، تهران: روزنه، چ اول
منشی‌ترکمان، اسکندربیگ، (1382). عالم آرای عباسی، تصحیح ایرج افشار، دو جلد، تهران: امیرکبیر، چ سوم
میراحمدی، مریم، (1363). دین و مذهب در عصر صفوی، تهران: امیرکبیر، چ اول
میرجعفری، حسین، (1361). منازعات نعمتی و حیدری در ایران، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره 1، 117-155
نعمانی، فرهاد، (1358). تکامل فئودالیسم در ایران، تهران: خوارزمی، چاپ اول
نوایی، عبدالحسین، (1350). شاه طهماسب صفوی مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت‌های تفصیلی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، چ اول
نویدی، داریوش، (1386). تغییرات اجتماعی – اقتصادی در ایران عصر صفوی، ترجمه هاشم آقاجری، تهران: نشر نی، چ اول
واله‌‌قزوینی، محمدیوسف، (1372). خلد برین، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکترمحمود افشار، چ دوم
وحید قزوینی، میرزامحمدطاهر، (1383). تاریخ جهان‌آرای عباسی، تصحیح سیدسعید میرمحمدصادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چ اول
افشاری، مهران، (1394). فتوت‌نامه‌ها و رسائل خاکساریه (سی رساله)، تهران: نشر چشمه، چ اول
افشاری، مهران و مداینی، مهدی، (1381). چهارده رساله در باب فتوت و اصناف، تهران: نشر چشمه، چ اول
رضایی، محمد، (1397). بررسی علل و عوامل شورش پیشه‌وران تبریز در دوره شاه تهماسب صفوی (979-981 ق)، فصلنامه علمی – پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، سال بیست و هشتم، دوره جدید، شماره 38، پیاپی 128، صص 65-87
کاشفی سبزواری، مولانا حسین واعظ، (1350). فتوت‌نامه سلطانی، تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، چ اول
