تحلیلی بر حضور و فعالیت پزشکان اروپایی در ایران عصر قاجار بر اساس مفهوم غریبه زیمل

دوره 13، شماره 1
شهریور 1401
صفحه 47-80

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسنده

استادیار گروه تاریخ واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی

چکیده
یکی از مسائل مهمی که در دوره قاجار اتفاق افتاد، ورود تعداد زیادی از پزشکان اروپایی به فضای جغرافیایی ایران و پرداختن به فعالیت ­های درمانی بود. این پزشکان به‌سبب غریبه بودن، آشنایی چندانی با شرایط و مناسبات اجتماعی حاکم بر این فضا نداشتند و نمی توانستند با جامعه میزبان پیوند مناسبی برقرار سازند. در این پژوهش براساس منابع اصلی تاریخ دوره قاجار و به روش مقایسه ­ای مبتنی‌بر جامعه ­شناسی تاریخی، کنش­ های فرهنگی ـ اجتماعی پزشکان اروپایی با جامعه میزبان براساس مفهوم «غریبه» ابداعی گئورک زیمل موردبررسی و تحلیل قرار می­ گیرد. سؤال اصلی تحقیق این است که برهم کنش ­های پزشکان اروپایی به­ منزلۀ غریبه و جامعه میزبان چه اثراتی بر عملکرد حرف ه­ای­ این پزشکان در فرایند سلامتی و درمان جامعه ایران داشته است؟ یافته ­های این پژوهش حاکی از آن است که پزشکان اروپایی به‌سبب کنش ­های ناشی از غریبه بودن ­شان نسبت‌به فضای اجتماعی میزبان همچون بی­ رفی، داشتن صراحت لهجه و شفافیت؛ آزادی از هرگونه قیود، تعصبات، ارزش­گذاری ­ها و پیش­داوری ­ها؛ قائل نبودن به دسته­ بندی­ های اجتماعی، سیاسی و... که غالباً در عینیت­ نگری آن‌ها نهفته بود، نتوانستند همگرایی لازم را با بخشی ازکنش­گران جامعه میزبان (گروه حکیمان سنتی) برقرار کنند. حکیمان نیز درعوض این پزشکان را به چشم غریبه نگریسته و در کوتاه‌مدت آنان را در درون گروه خود پذیرا نشدند. اما بخشی دیگر از جامعه میزبان یعنی بیماران، پزشکان اروپایی را پذیرفتند و درنتیجه تأثیری که این پزشکان بر روی فرایند درمان بیماران ایرانی داشته ­اند، از روندی مثبت برخوردار بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
آلمانی، هانری. رنه.د(۱۳۷۸)، از خراسان تا بختیاری، ترجمه غلامرضا سمیعی، ج۲، تهران: طاوس.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان(۱۳۸۹)، روزنامه خاطرات اعتماد‌السلطنه، مقدمه و فهارس از ایرج افشار، چاپ هفتم، تهران: امیرکبیر.
امین‌لشکر، میرزا قهرمان(۱۳۷۸)، خاطرات امین‌لشکر، به‌کوشش ایرج افشار و محمد رسول دریاگشت، تهران: اساطیر.
اوبن، اوژن(۱۳۹۱)، ایران امروز، ترجمه و حواشی و توضیحات از علی اصغر سعیدی، تهران: علمی.
اورسل، ارنست(۱۳۵۳)، سفرنامه اورسل، ترجمه علی‌اصغر سعیدی، افست، بی‌جا: بی‌نا.
اولیویه، جی. بی(۱۳۷۱)، سفرنامه اولیویه، ترجمه محمدطاهرمیرزا، تصحیح و حواشی از غلامرضا ورهرام، تهران: اطلاعات.
برجسته، سحر و همکاران(۱۳۹۳)، سلامت، بهداشت و زیبایی در عصر قاجار، ترجمه مسعود کثیری، تهران: امیرکبیر.
بروگش، هینریش(۱۳۷۴)، در سرزمین آفتاب، ترجمه محمد جلیلوند، تهران: نشر مرکز.
-----------(۱۳۶۸)، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمه مهندس کردبچه، چاپ دوم، تهران: اطلاعات.
بنجامین، اس. جی. دبلیو(۱۳۶۳)، ایران و ایرانیان، ترجمه محمد حسین کردبچه، تهران: جاویدان.
بیشوپ، ایزابلا(۱۳۷۵)، از بیستون تا زردکوه بختیاری، ترجمه مهراب امیری، تهران: سهند و آنزان.
پولاک، یاکوب ادوارد(۱۳۶۸)، سفرنامه پولاک ، ترجمه کیکاووس جهانداری، چاپ دوم، تهران: خوارزمی.
توفیق، ابراهیم؛ خراسانی، امیر(۱۳۹۳)،«دو سودایی فضا در زیمل»، فصلنامه مطالعات جامعه‌شناختی، دوره۲۱، شماره۲(پائیز و زمستان)، صص:۳۰-۹.
حاجیان‌پور، حمید؛ حکیمی‌پور، اکبر(۱۳۹۵)، «عوامل و موانع موثر بر حضور پزشکان اروپایی در جامعه ایران عصر قاجار»، پژوهش‌های علوم تاریخی، دوره ۸، شماره ۱(بهار و تابستان)، صص: ۳۳-۱۵.
دیولافوا، ژن(۱۳۷۸)، سفرنامه مادام دیولافوا، ترجمه فره‌وشی(مترجم همایون سابق)، تهران: قصه‌پرداز.
رایت، سر دنیس(۱۳۶۴)، انگلیسی‌ها در میان ایرانیان، ترجمه اسکندر دلدم، تهران: نهال.
رایس،کلارا. کولیور(۱۳۸۳)، زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان، ترجمه اسدالله آزاد، تهران:کتابدار.
ریچاردز، فرد(۱۳۷۹)، سفرنامه فرد ریچاردز، ترجمه مهین‌دخت صبا، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
زیمل، گئورک(۱۳۸۷)، مقالاتی درباره تفسیر در علم اجتماعی، ترجمه شهناز مسمّی‌پرست، چاپ دوم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
شیل، ماری(۱۳۶۲)، خاطرات لیدی شیل، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران، نشر نو.
عین‌السلطنه، قهرمان‌میرزا(۱۳۷۶)، روزنامه خاطرات عین‌السلطنه، به‌کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، ج۱، تهران: اساطیر.
فریزبی، دیوید(۱۳۸۶)، گئورک زیمل، ترجمه شهناز مسمّی‌پرست، تهران: ققنوس.
فلور، ویلم(۱۳۸۶)، سلامت مردم در ایران قاجار،ترجمه ایرج نبی‌پور، بوشهر: مرکز پژوهش‌های سلامت خلیج فارس.
فوربز لیث، فرانسیس(۱۳۶۶)، کیش مات(خاطرات مباشر انگلیسی سردار اکرم)، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران: اطلاعات.
فووریه، ژوآنس(۱۳۸۹)، سه سال در دربار ایران، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب.
کارلاسرنا، پارمه(۱۳۶۳)، مردم و دیدنی های ایران، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران: نشر نو.
کرزن، جورج ناتانیل(۱۳۸۰)، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، ج۱، چاپ پنجم، تهران: علمی و فرهنگی.
کریمی، زینب؛ ندیم، مصطفی؛ بینشی‌فر، فاطمه(۱۳۹۸)، «بررسی نقش فرانسه در تاریخ پزشکی و خدمات درمانی دوره قاجار»، فصلنامه تاریخ پزشکی، دوره۱۲، صص: ۴۸۵-۴۶۳.
کوزر، لوئیس؛ روزنبرگ، برنارد(۱۳۸۳)، نظریه‌های بنیادی جامعه‌شناختی، ترجمه فرهنگ ارشاد، چاپ دوم، تهران: نشر نی.
مستوفی، عبدالله(۱۳۸۴)، زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه،ج۱، چاپ پنجم، تهران: زوار.
موریه، جیمز(۱۳۸۶)، سفرنامه جیمز موریه(سفر دوم)، ترجمه ابوالقاسم سرّی، تهران: توس.
مولن، آن ماری(۱۳۹۳)، پزشک پادشاهان، ترجمه و توضیحات علی‌اصغر سعیدی، تهران: علم.
نظام‌السلطنه مافی، حسین‌قلی‌خان(۱۳۸۶)، خاطرات و اسناد حسین‌قلی‌خان نظام‌السلطنه مافی، به‌کوشش معصومه مافی و منصوره اتحادیه(نظام مافی)، ج۱، تهران: نشر تاریخ ایران.
واندنبرگ، فردریک(۱۳۸۶)، جامعه‌شناسی جرج زیمل، ترجمه عبدالحسین نیک‌گهر، تهران: توتیا.
ویشارد، جان(۱۳۶۳)، بیست سال در ایران، ترجمه علی پیرنیا، تهران: نوین.
ویلز(۱۳۶۸)، ایران در یک قرن پیش، ترجمه غلامحسین قراگوزلو، تهران: اقبال.
ویلسون، آرنولد تالبوت(۱۳۹۴)، سفرنامه ویلسون در جنوب غربی ایران، ترجمه و حواشی از علی‌محمد ساکی، خرم‌آباد: شاپورخواست.
هاردینگ، سر آرتور(۱۳۷۰)، خاطرات سیاسی سر آرتور هاردینگ، ترجمه جواد شیخ‌الاسلامی، تهران: کیهان.
هدایت(مخبرالسلطنه)، مهدی‌قلی(۱۳۷۵)، خاطرات و خطرات، چاپ چهارم، تهران: زوار.
منابع انگلیسی
Kolinko, Marina(2020),”Topology of the Other: Boundaries as a Means of Space Cosmisation”,Philosophy and Cosmology,Vol.24,pp.99-112.
Marotta, Vince(2012),”Georg Simmel, the Stranger and the Sociology of knowledge”,Journal of Intercultural Studies,Vol.33,No.6, December,pp.675-689.
McLEMORE, S, DALE(1970), “Simmel’s “stranger”: A Critique of the Concept”,The Pacific Sociological Review, university of California Press,Vol.13,No.2(spring),pp:86-94.
Rogers,Everett.M(1999),”Georg Simmel’s concept of the stranger and Intercultural Communication Research”,communication Theory,Vol.9,No.1,February,pp:58-74.
Simmel,Georg(1950),”The Stranger”,Social Theory:The Multicultural and Classic Readings,Vol.4,new York,Free Press,pp.402-408.