بررسی کودتای 28 مرداد 1332 براساس نظریه والراشتاین

دوره 8، شماره 2
مهر 1396
صفحه 39-59

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه علوم سیاسی، دانشگاه تربیت‌مدرس، تهران، ایران

2 عضو هیات علمی، گروه علوم سیاسی، دانشگاه حکیم سبزواری

چکیده
کودتای 28 مرداد از نقاط عطف تاریخ معاصر ایران است. درباره این رویداد تاکنون مقالات و کتاب‌های بسیاری نگاشته شده ‌است. نوشتار پیش‌رو برآن است تا از منظری متفاوت به بررسی این رویداد بپردازد. یکی از نظریاتی که از سطحی کلان و براساس رویکردها و مبانی فرانظری انتقادی به پدیده‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی می‌نگرد نظریه «نظام جهانی» والراشتاین است. بر این اساس مطالعه کنونی در تلاش است تا با رویکردی تازه و در چارچوب این نظریه به تحلیل کودتای 28 مرداد بپردازد و به‌طور خاص به این پرسش پاسخ دهد که آیا می‌توان با استفاده از نظریه «نظام جهانی» وقوع کودتا و سقوط مصدق را تبیین کرد؟ به اعتقاد نویسندگان این مقاله براساس دو مؤلفه از نظریه والراشتاین، یعنی «حفظ رابطه استثماری» (حفظ نابرابری در عرصه جهانی) و «کنترل بر مواد خام» از سوی کشورهای مرکز و به‌طور ویژه هژمون جهانی، می‌توان چرایی وقوع کودتای آمریکایی- انگلیسی علیه مصدق را تبیین کرد. این مقاله ضمن بیانی کوتاه از نظریه والراشتاین، در دو قسمت جداگانه، دو مؤلفه یادشده را بر زمینه‌های کودتای 1332 تطبیق می‌دهد و وقوع کودتا را در چارچوب این نظریه تحلیل می‌کند.

کلیدواژه‌ها

–   آبراهامیان، یرواند (1392). کودتا: 28 مرداد، سازمان سیا و ریشه‌های روابط ایران و آمریکا در عصر مدرن، ترجمه: محمدابراهیم فتاحی، تهران، نشر نی، چاپ سوم.
–   آبراهامیان، یرواند (1381). ایران بین دو انقلاب،ترجمه: کاظم فیروزمند، حسن شمس‌آوری و محسن مدیرشانه‌چی، تهران، نشر مرکز، چاپ پنجم.
–   احمدی، حمید (1376). ساختارگرایی در نظریه روابط بین‌الملل؛ از والراشتاین تا والتز، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی،تابستان 1376، شماره 37.
–     ازغندی، علیرضا (1379). تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران، جلد دوم، تهران، نشر سمت.
–     اسکاچپول، تدا (1388). بینش و روش در جامعه‌شناسی تاریخی، ترجمه: هاشم آقاجری: تهران، نشر مرکز.
–     اسمیت، دنیس (1386). برآمدن جامعه‌شناسی تاریخی، ترجمه: هاشم آقاجری، تهران، نشر مروارید.
–   اشرف، احمد و بنوعزیزی، علی (1388). طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب ایران، ترجمه: سهیلا ترابی، تهران، نشر نیلوفر، چاپ دوم.
–     برودل، فرناند (1388). پویایی سرمایه‌داری ، ترجمه: مهران پاینده و دیگران، تهران، نشر آمه.
–   بیل، جیمز و لوییس راجر ( 1372). مصدق، نفت و ناسیونالیسم ایرانی، ترجمه: عبدالرضاهوشنگ مهدوی و کاوه بیات، تهران، نشر گفتار.
–     ذبیح، سپهر (1363). ایران در دوران مصدق، ترجمه: محمد رفیعی، تهران، نشر عطایی.
–     روزولت، گرمیت (بی‌تا). کودتا در کودتا، بی جا، نشر جاما.
–     ساعی، احمد (1388). نقد و ارزیابی نظریه نظام جهانی: موافقان و منتقدان، مطالعات سیاسی، پاییز 1388، شماره 5.
–     ساعی، احمد (1384). توسعه در مکاتب متعارض، تهران، نشر قومس.
–     -عظیمی، فخرالدین (1372). بحران دموکراسی در ایران، تهران، نشر البرز.
–     عظیمی، فخرالدین (1383). حاکمیت ملی و دشمنان آن، تهران، نشر نگاره آفتاب.
–     فاوست، لوئیس (1374). ایران و جنگ سرد، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
–     فوران جان (1380). مقاومت شکننده:تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه: احمد تدین، تهران، نشر رسا، چاپ سوم.
–     کاتم، ریچارد(1383). ناسیونالیسم در ایران، ترجمه: احمد تدین، تهران، انتشارات کویر، چاپ سوم.
–   کاتوزیان، محمدعلی همایون (1379). اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه: کامبیز عزیزی و محمد رضا نفیسی، تهران نشر مرکز، چاپ هفتم.
–     کدی، نیکی. آر (1377). ریشه‌های انقلاب ایران، تهران، ترجمه: عبدالرحیم گواهی، انتشارات قلم، چاپ دوم.
–     کولایی، الهه (1379). اتحاد جماهیر شوروی و انقلاب اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
–   گلدستون، جک (1387). مطالعاتی نظری، تطبیقی و تاریخی درباب انقلاب‌ها، ترجمه: محمد تقی دلفروز، تهران، نشر کویر،چاپ دوم.
–     مقصودی، مجتبی (1380). تحولات سیاسی اجتماعی ایران، تهران، نشر روزنه
–   مشیرزاده، حمیرا (1385). نظریه نظام جهانی: توانمندی‌ها و محدودیت‌های یک دیدگاه رادیکال، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، بهار 1385، شماره 71.
–   مصدق، محمد (1372). خاطرات و تالمات دکتر محمد مصدق، به کوشش: ایرج افشار، تهران، انتشارات علمی، چاپ هفتم.
–     معدل، منصور (1382). طبقه، سیاست و ایدئولوژی درانقلاب ایران، ترجمه: محمدسالار کسرایی، تهران، انتشارات باز.
–     مکی، حسین (1378). کودتای 28 مرداد و رویدادهای متعاقب آن، تهران، انتشارات علمی
–     نجاتی، غلامرضا (1384). تاریخ سیاسی بیست‌وپنج ساله ایران، تهران، نشر رسا، چاپ هفتم.
–     والراشتاین، امانوئل (1388). مقدمه‌ای بر تحلیل نظام‌های جهانی، ترجمه: حسین عسکریان، تهران، موسسه ابرار معاصر.
–     ویلبر، دونالد نیوتن (1380). عملیات آژاکس، ترجمه: ابوالقاسم چمنی، تهران، موسسه ابرار معاصر.
–     هینز، جفری (1390). مطالعات توسعه، ترجمه: رضا شیرزادی و جواد قبادی، تهران، نشر آگه.
–     Cook, M. A., 1970, Studies in the Economic History of the Middle East: from the rise of Islam to the present day, London, New York, Toronto: ‎Oxford University press.
–     GoldfranK, Walter, L., summer-fall 2000, paradigm regained? The roles of wallerstein, s world-systems method, journal of world system research, XI, 2: 95-150.
–     Hobden, s., 1998, International Relationals and Historical Sociology: Breaking Down Boundaries, London and New York: Routledge.
–     Smith, Phillip Andrew, 2010, “Dependency Theories and the Icelandic Pension Crisis”, Alternative Perspectives in the Social Sciences, Vol 2, No 1, pp. 446,454,446.
–     Wallerstein, Immanuel, October 2010, The world system after 1945, Based on a lecture given at The Vienna, L'Internationale Conference, www.eurozine.com.
–     Wallerstein, Immanuel, July-August 2006, The Curve of American Power, New Left Review, NLR 40, pp. 77-94.
–     Wallerstein, Immanuel, 2004, World– Systems Analysis: an Introduction, Durham and London, Duke University Press.
–     Wallerstein, Immanuel, July /August 2003, U.S. Weakness and theStruggle for Hegemony, Monthly Review.
–     Wallerstein, Immanuel, 1976, The Modern World-System: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economyin the Sixteenth Century. New York: Academic Press.
–     Wallerstein, Immanuel (n.d) World-Systems Analysis, Encyclopedia of Life Support Systems (EOLSS).