نظام زندان و حبس در ایران قرون پنجم و ششم هجری

دوره 12، شماره 2
اسفند 1400
صفحه 1-36

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه تربیت مدرس

2 دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه تربیت مدرس

چکیده
چکیده

زندان یکی از کهن­ترین اشکال تنبیه و برجسته­ترین مکانِ­ طرد در تاریخ جوامع بشری است که تشکیلات بیرونی و سازوکار درونی آن، از جامعه ­ای به جامعۀ دیگر و از دوره­ای به دورۀ دیگر تغییر می ­کرده است. اشکال مختلف زندان و موقعیت برجستۀ مکان زندان در ساختار کالبدی شهرهای ایرانی ـ اسلامی و استفادۀ مکرر از مجازات حبس در­مورد محکومان در تاریخ ایران در قرون پنجم و ششم هجری، این پرسش را برمی ­انگیزاند که زندان در کجای نظام حقوقی ـ قضائی قرار می­ گرفت و سازوکار درونی آن چگونه بوده است. مقالۀ حاضر بر آن است با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و با الهام از مطالعات میشل فوکو، به بررسی نظام زندان و حبس بپردازد و توصیفی کامل از آن در دورۀ مزبور ارائه کند. در­ پایان، چنین نتیجه گرفته شد که زندان به ­مثابۀ مکانِ طردْ در دل یک شبکه ­بندی دقیق فضای شهری و قلمروی قرار داشت که از طریق جای دادن زندانیان به بهترین شیوۀ تقسیم ­بندی ­های دوتایی و توزیع تفاوت­ گذارانۀ زندانیان را بازنمایی می­کرد. زندانیان محاکم حقوقی ـ قضائی بر اساس جرم، نوع و میزان محکومیت، جنسیت، سن، جایگاه تشکیلاتی و غیره، تنها با گذراندن دوران محکومیت و یا استفاده از سایر ابزارهایی که نظام حقوقی ـ قضائی مبتنی بر فقه اسلامی در اختیار او می­ گذاشت، قادر به بازگشت به جامعه بود؛ اما زندانیان سیاسی ـ امنیتی که به ارادۀ قدرت سیاسی گرفتار حبس شده بودند، اگر تا مرگ در حبس نمی ­ماندند، آزادی ­شان در گرو عفو یا مرگ حاکم و سلطان بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
ابن اثیر، تاریخ کامل، ترجمه عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران: مؤسسه مطبوعات علمی، 1371،
ابن اسفندیار، محمد بن حسن،‌ تاریخ طبرستان،‌ محقق و مصحح: اقبال آشتیانی، عباس‌، تهران‌: پدیده خاور، 1366 ‌
ابن حوقل، سفرنامه ابن حوقل: ایران در «صوره الارض»، تجرمه و توضیح جعفر شعار، تهران: امیرکبیر، 1366
ابن خلکان، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، بأشراف دکتور عباس احسان عباس، بیروت: دار الصادر، 1397ه/1977م،
ابن طقطقی، الفخری، ترجمه محمدوحید گلپایگانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360،
اتابک جوینی، عتبه الکتبه، بتصحیح و اهتمام محمد قزوینی و عباس اقبال، تهران: شرکت سهامی چاپ، 1329،
اشپولر، برتولد، تاریخ ایرن در قرون نخستین اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری و مریم میراحمدی، تهران: علمی و فرهنگی، 1373،
اصطخری، ابواسحق ابراهیم ، مسالک الممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1340،
آقسرائی، محمود بن محمد، تاریخ سلاجقه یا مسامره الاخبار و مسایره الاخیار، به اهتمام و تصحیح عثمان توران، تهران: اساطیر، 1362،
باسورٍث، ادموند، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، 1385،
بغدادی، بهاءالدین محمدبن موید ، التوسل الی الترسل، مقابله و تصحیح احمد بهمنیار، تهران: اساطیر، 1385،
بلاذری، فتوح البلدان، ترجمه محمد متوکل، تهران: نشر نقره، 1337،
بلخی،قاضی حمیدالدین، مقامات حمیدی، تهران: ترجمه و نشر بین‌الملل، 1362،
بنداری اصفهانی،علی‌بن فتح، تاریخ سلسله سلجوقی، ترجمه محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 2536،
بهرامان، فرخ‌ مرد، مادیان هزار دادستان(هزار رأی حقوقی)، پژوهش سعید عریان، انتشارات علمی، 1393،
بیهقی، تاریخ بیهقی، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: نشر مهتاب، 1374،
جرفادقانی، ابوالشرف ناصح ، تاریخ یمینی، مصحح جعفر شعار، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1374
الجزیری، عبدالرحمن، الفقه علی مذاهب الاربعه، بیروت: دار الکتب العلمیه، 2003م-1424ه
حموی، یاقوت،، معجم البلدان، بیروت: دار صادر، 1995م،
خواجه نظام‌الملک (ابوعلی حسن طوسی)، سیرالملوک (سیاستنامه)، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1342،
خوندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، دستورالوزراء، به تصحیح سعید نفیسی، تهران: اقبال، 2535،
دینوری، ابوحنیفه، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدی دامغانی، تهران: نشرنی، 1383،
الراوندی، محمد بن علی بن سلیمان ،‌ راحه الصدور و آیه السرور در تاریخ آل سلجوق‌، محقق ومصحح محمد اقبال و مجتبی مینوی‌، تهران‌: امیر کبیر، 1364
ریپکا، یان، تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه‌، ترجمه: عیسی شهابی، تهران‌: انتشارات علمی و فرهنگی،‌1381
ستارزاده، ملیحه، سلجوقیان(431-590ق)، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت)، 1384،
سعد سلمان،مسعود، دیوان مسعود سعد سلمان، با مقدمه ناصر هیّری، تهران: انتشارات گلشانی، 1362
سید سابق، فقه السنه، قاهره: دار الفتح للاعلام العربی-دارالحدیث، 1425ق/2004
صدرالدین حسینی، زبده التواریخ: اخبار الامراء والملوک السلجوقیه، ترجمه رمضان‌علی روح‌الهی، تهران: انتشارات ایل شاهسون بغدادی، 1380،
الصنهاجی القرافی، ابی‌العباس احمدبن ادریس، الفروق: أنوار البروق فی أنواء الفروق، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1418ق-1998م،
عوفی، سدیدالدین محمد ، جوامع الحکایاتو لوامع الروایات، با مقابله و تصحیح امیربانو مصفا(کریمی)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی، 1394،
الغزالی، ابی‌حامد محمد بن محمد، المستصفی من علم الأصول و معه فواتح الرحموت، تقدیم و ضضبط و تعلیق ابراهیم محمد رمضان، بیروت: دارالارقم، 1999
فروزانی، سیدابوالقاسم، سلجوقیان: از آغاز تا سرانجام، تهران: سازمان مطالعه و تدوین علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت)، 1393،
فوکو، میشل، مراقبت و تنبیه: تولد زندان، ترجمه‌ی نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران: نشر نی، 1378،
فوکو، میشل، نقد چیست؟ و پرورش خود، ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران: نشر نی، 1397،
قزوینی، عبدالجلیل، النقض، به نصحیح میرجلال‌الدین محدث، تهران: انجمن آثار ملی، 1358،
کریستن‌سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، تهران: دنیای کتاب، 1368،
گردیزی، زین الاخبار، بتصحیح و تحشیه و تعلیق عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب، 1363،
لاووست، هنری، نظریات‌ شیخ‌ الاسلام‌ ابن تیمیه‌ فی‌ السیاسه و الاجتماع، ترجمه محمد عبدالعظیم علی، تقدیم و تعلیق مصطفی حلمی، قاهره: دارالأنهار، 1979،
لمبتون، «ساختار درونی امپراتوری سلجوقی»، تاریخ ایران کمبریج: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، 1387،
محمدبن ابراهیم، سلجوقیان و غز در کرمان، به کوشش ابرهیم باستانی پاریزی، تهران: طهوری، 1343،
مستوفی، حمدالله، نزهه القلوب، محقق محمد دبیرسیاقی، قزوین: نشر حدیث امروز، 1381
مستوفی‌، حمد الله، تاریخ گزیده‌، محقق / مصحح: عبد الحسین نوایی‌، تهران‌: امیر کبیر، 1364
ناصرالدین منشی کرمانی، سمط العلی للحضره العلیا، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر، 1362،
همدانی، خواجه رشید الدین فضل الله، ‌جامع التواریخ، تاریخ آل سلچوق‌، محقق / مصحح: محمد روشن‌، تهران‌: میراث مکتوب،1386