نظام خانوادۀ ایرانی در منظومه‌های پهلوانی پس از شاهنامه

دوره 14، شماره 2
اسفند 1402
صفحه 353-381

نوع مقاله : پژوهشی کیفی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دورۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دکتر شریعتی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دکتر شریعتی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده
خانواده اصلی‏ترین نهاد جامعه است و در همۀ زمان‌ها و مکان‌ها، شکلی از آن دیده می‏شود. متون روایی ادبیات کلاسیک ایران جدا از ارزش‏های زیبایی‏شناختی، می‏تواند منبع مهمی در بازشناسیِ تاریخی نظام خانواده در ایران باشد. منظومه‏های پهلوانی، مثل بسیاری از منظومه‏های غنایی و تعلیمی، جهان خانواده و ارتباط خانوادگی را درون‏مایۀ بسیاری از روایت‏های خود قرار داده است؛ به‌عبارت‌دیگر نظام خانواده یکی از مضامین فرامتنی و پس‌زمینه‌ای منظومه‏های پهلوانی است. کشف و تبیین ساختار خانواده در این متون، به‌مثابۀ فهم عناصر تشکیل‏دهندۀ بنیادهای فرهنگی یک ملت، می‌تواند در فهم باستان‌شناختی آن، کلیدی به دست جامعه‏شناسان و محققان تاریخی خانواده دهد. ازاین‌رو در این جستار سعی می‏‏شود با روش توصیف، تحلیل محتوا و مقایسه ازیک‌سو ساختار و کارکردهای نظام خانوادۀ ایرانی و صورت‏ها و معیارهای ازدواج در منظومه‌های پهلوانی پس از شاهنامه (بانوگشسب‏نامه، برزونامه، بهمن‏نامه، فرامرزنامه، کوش‏نامه و گرشاسب‏نامه) بررسی شود. در این منظومه‏ها تشکیل خانواده یک ضرورت است که نقش بازتولید، حراست و نگهداری، جامعه‌پذیری، کنترل‌کنندۀ رفتار جنسی، عطوفت و انس و آماده‌سازی پایگاه اجتماعی را بر عهده دارد. ازدواج سیاسی، پنهانی، ازدواج با زنان اسیر، ازدواج از طریق خرید همسر و ازدواج براساس سنت حماسی از مهم‌ترین شکل‌های ازدواج در این منظومه‏ها هستند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
• قرآن حکیم (1371). ترجمۀ سیّد جلال‌الدین مجتبوی، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.
• آیدنلو، سجاد (1387). «چند بن‌مایه و آیین مهمّ ازدواج در ادب حماسی ایران با ذکر و بررسی برخی
نمونه‌های تطبیقی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد، سال چهل و یکم، شمارۀ 160، بهار، صص 1-23.
• ارشادی، سمیه و احمد ذاکری (1396). «سرپرستی و فرزندخواندگی در شاهنامۀ فردوسی با استناد به کنوانسیون حقوق کودک (1989)»، پژوهشنامۀ ادب حماسی، سال 13، شمارۀ 24، صص 29-52.
• اسدی طوسی، علی بن احمد (1393). ‌گرشاسب‌نامه، تصحیح حبیب یغمایی، تهران: دنیای کتاب، چاپ سوم.
• اکبری، رضا و ام‌کلثوم دنیایی (1396). جامعه‌شناسی خانواده و آسیب‌های نوپدید آن، تهران: انتشارات آوای نور، چاپ دوم.
• ایرانشاه بن ابی الخیر (1370). بهمن‌نامه، ویراستۀ رحیم عفیفی، تهران: انتشارات علمی، چاپ اول.
• (1377). کوش‌نامه، به کوشش جلال متینی، تهران: انتشارات علمی، چاپ اول.
• ایرانی، دینشاه (1334). اخلاق ایران باستان، تهران: چاپخانۀ راستی، چاپ سوم.
• بابا صفری، علی‌اصغر و کوروش منوچهری (1391). «تحلیل موضوعات غنایی در منظومۀ حماسی بهمن‌نامه»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره 25، صص 51-73.
• بانوگشسب‌نامه (1393). مقدمه، تصحیح و توضیح روح‌انگیز کراچی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم.
• بستان، حسین (1382). «کارکردهای خانواده از منظر اسلام و فمینیسم»، روش‌شناسی علوم انسانی، شمارۀ 35، صص 4- 34.
• پاشایی فخری، کامران( 1392). « بررسی آموزه‌های تعلیمی در ازدواج‌های سیاسی ایران»، فصل‌نامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، صص 47- 58.
• پناهی، محمدحسین و محمدرضا کدخدایی( 1398). «ساختار خانوادۀ ایرانی در دورۀ ساسانی»،جامعه‌شناسی تاریخی، شمارۀ2، صص29-54.
• پیرنیا، حسن (1391). تاریخ ایران باستان، ج 2، تهران: انتشارات نگاه، چاپ هشتم.
• تویسرکانی، محمد نبی بن احمد (1413). لئالی الاخبار، جلد 3، قم: العلامه.
• چراغی کوتیانی، اسماعیل (1388). «رویکرد اسلام به چهار رویکرد مهم خانواده»، معرفت، شمارۀ 139، صص 35- 54.
• چوبینه، سجاد (1377). حکمت نظری و عملی در شاهنامۀ فردوسی، شیراز: انتشارات نوید.
• حجازی، بنفشه (1370). زن به ظنّ تاریخ، تهران: شهر آب.
• خاتمی، احمد (1387). «بررسی آداب پیوند زناشویی و امور خانواده در شاهنامۀ فردوسی»، خانواده پژوهی، سال چهارم، شمارۀ 10، صص 203- 322.
• ذوالفقاری زعفرانی، رشید و علی‌رضا علی نیا (1389). «بررسی تأثیر نهاد خانواده و مدرسه بر جامعه‌پذیری دانش آموزان مقطع متوسطه رودهن»، فصلنامۀ پژوهش اجتماعی، سال سوم، شمارۀ 8، صص 147- 164.
• روح‌الامینی، محمود (1394). «ساختار اجتماعی ازدواج‌های شاهنامه»، نمودهای فرهنگی و اجتماعی در ادبیات فارسی، تهران: آگاه، چاپ چهارم، صص 145- 163.
• رستگار، نصرت‌الله (1384). «مشروعیت حکومت از دیدگاه فردوسی»، آیینۀ میراث، شمارۀ 29، صص 9- 40.
• رستگار فسایی، منصور (1380). «فردوسی و هویت شناسی ایرانی»، نامۀ انجمن، شمارۀ 3، صص: 4-30.
• رنجبر، احمد (1363). جاذبه‌های فکری فردوسی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
• رنجه بازو، کریم (1369). «بازی»، پیوند، شماره‌های 129- 131، صص 80- 83.
• رویانی، وحید (1391). «تشابهات ویس و رامین و بهمن‌نامه»، جستارهای ادبی (ادبیات و علوم انسانی سابق)، شماره 176، صص 75- 94.
• رویانی، وحید و مرتضی نیازی (1396). «جایگاه نام در ایران باستان»، مطالعات ایرانی، شمارۀ 32، صص 57- 74.
• ساروخانی، باقر (1382). مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده، تهران: سروش، چاپ ششم.
• صفا، ذبیح‌الله (1369). حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر، چاپ پنجم.
• طبیبی، حشمت‌الله (1350). «سیر طبقات اجتماعی و ویژگی‌های خانواده در ایران قدیم»، مجلۀ بررسی‌های تاریخی، شمارۀ 6: صص 73- 106.
• عبدالملکی، سعید (1397). نهاد خانواده در اسلام و ایران، تهران: دانشگاه پیام نور، چاپ نهم.
• عضدانلو، حمید (1384). آشنایی با مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی، تهران: نی.
• عنصرالمعالی، کیکاوس بن اسکندر (1395). قابوس‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هجدهم.
• فرامرزنامه (۱۳۸۲). به اهتمام مجید سرمدی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
• فردوسی، ابوالقاسم (1370). شاهنامه، تصحیح ژول مول، دورۀ چهارجلدی، تهران: انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چاپ پنجم.
• فلاح، مرتضی (1389). «مبانی آموزش‌وپرورش در شاهنامه»، نشریۀ ادب و زبان دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، شمارۀ 25، صص 213- 242.
• کریستن‌سن، آرتور (1377). ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب، چاپ نهم.
• کجباف، محمدباقر (1384). «رفتارشناسی جنسی در اندیشۀ دینی»، مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ 27، صص 113-144.
• کوسج، شمس‌الدین محمد (1387). برزونامه (بخش کهن)، تصحیح اکبر نحوی، تهران: میراث مکتوب، چاپ اول.
• لطیفی، عبدالحسین (1390). «گونه‌های مختلف ازدواج در ادیان هندویی و مزدایی»، نامۀ الهیات، سال چهارم، شمارۀ 14، صص 59- 78.
• مجمل التواریخ و قصص (1389). تصحیح ملک‌الشعرا بهار، به اهتمام محمد رمضانی، تهران: انتشارات اساطیر.
• مزداپور، کتایون (1371). زن در آیین زرتشتی، آلمان: انتشارات نوید.
• (1386). اندرزنامه‌های ایرانی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
• مصباح، محمدتقی (1377). اخلاق در قرآن، تحقیق و نگارش محمدحسین اسکندری، جلد سوم، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
• مظاهری، علی‌اکبر (1377). خانوادۀ ایرانی در روزگار پیش از اسلام، ترجمۀ عبدالله توکل، تهران: نشر قطره، چاپ دوم.
• مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1382). تفسیر نمونه، جلد 14 و 22، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
• میراحمدی، سیده لیلا و دیگران (1395). «انتخاب همسر مبتنی بر آموزه‌های اسلامی بر اساس تحلیل کیفی احادیث اصول کافی»، پژوهش‌های مشاوره، شمارۀ 62، صص 52- 79.
• نوابخش، مهرداد و سروش فتحی (1390). «شیوه‌های فرزند پروری و سازگاری اجتماعی فرزندان»، مجلۀ پژوهش دینی، شمارۀ 22، صص 33- 64.
• وکیلیان، منوچهر (1381). تاریخ آموزش‌وپرورش در اسلام و ایران، تهران: انتشارات پیام نور، چاپ یازدهم.
• Scruton Roger; (2007) The Dictionary of political thought, Palgrave Macmillan , Edition3, p: 649.
• S.Shaked. Z.Safa. (2011). ANDARZ, Encyclopaedia Iranica , Online Edition, Vol. II, Fasc.
• Haghshenas,Ali Mohammad,Samei,Hossein,Entekhabi,Nargues (2009),Farhang Moaser,English-Persian,Tehran:Farhang Moaser Publishers.