احیا و تثبیت حوزۀ علمیۀ قم در ایران معاصر

دوره 14، شماره 2
اسفند 1402
صفحه 285-316

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جامعه شناسی دانشگاه تربیت مدرس

2 دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس

چکیده
این مقاله به بررسی پیدایش تاریخی حوزۀ علمیۀ قم در ایران می‌پردازد. استدلال می‌شود که پیدایش حوزۀ علمیۀ قم در ایران، به‌عنوان رقیبی برای حوزه‌های علمیه در عراق عرب، نتیجۀ هم‌نشینی تغییرات ‌ایجاد شده درون روحانیت و دگرگونی‌های به‌وجود آمده در نیروهای مادی در خاورمیانه بود. برخلاف دیدگاه ارتدوکس و متعارف که به دنبال منشأ استعلایی برای این نهاد دینی است، این مقاله استدلال می‌کند که هم‌زمانی تقریبی پدیدار شدن حوزۀ علمیۀ قم و دولت مدرن که به‌نوعی در تعارض و تمایز با آن فهمیده می‌شوند، نباید چندان پارادوکسیکال یا متناقض‌نما به نظر برسد. درحقیقت این دو نهاد، باتوجه‌به نیاز روحانیت شیعه برای حفظ و سازماندهی خود در میانۀ بحران به‌وجود آمده به واسطۀ اضمحلال امپراتوری عثمانی و تضعیف حوزۀ عتبات و بی‌جا شدن روحانیت، در تعامل با هم به‌وجود آمدند، به‌طوری‌که نه دولت مدرن در موضع حذف این نهاد «سنتی» برآمد و نه این نهاد «سنتی» در تقابل حاد با امر مدرن برخاست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
1. آقاجری، سید هاشم .1389. مقدمه‌ای بر مناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی، تهران: انتشارات طرح نو
2. احمدی، نزهت . 1398. «گزارش ریاض العلماء از منابع مالی علمای عصر صفوی»، در مطالعات تاریخ اسلام، سال یازدهم، شماره 14، 7-27
3. الگار، حامد (1369) دین و دولت ایران، نقش علماء در دوره قاجار، مترجم ابوالقاسم سری، تهران، انتشارات توس
4. امینی، داود .1374. «مروری بر زندگی آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، بنیانگذار حوزه علمیه قم به روایت اسناد»، در گنجینه اسناد، پاییز و زمستان، شماره 19 و 20
5. بصیرت‌منش، حمید . 1392. علماء و رژیم رضاشاه، تهران: مؤسسه چاپ و نشر عروج
6. پیشینه بودجه حوزه (1373) شماره 63-64
7. جعفریان، رسول. 1383. جریانها و سازمانهای مذهبی – سیاسی در ایران (سالهای 1320- 1357) تهران: موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر
8. جعفریان، رسول .1385. «تشیع در عراق و مناسبات با ایران» ، فصلنامه مطالعات تاریخی، شماره 15، ص 181-219
9. حائری، عبدالهادی .1367. نخستین رویارویی‌های اندیشگران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، تهران، امیر کبیر
10. حائری، عبدالهادی .1381. تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران: انتشارات امیرکبیر
11. دادفر، سجاد .1389. «تحول و دگردیسی در نمای جامعه شناختی شیعیان عراق در قرن بیستم (علل و پیامدها)»، شیعه شناسی، شماره 32، صص 139-182
12. ذاکری، علیرضا .1397. «دگردیسی همبستگی اجتماعی در ایران: مطالعه موردی فعالیت های خیریه مرجعیت از دوره پهلوی تا پایان دولت دهم» رساله دکتری منتشر نشده، دانشگاه تربیت مدرس، گروه جامعه شناسی
13. رضوی، سید عباس و باغستانی، اسماعیل و ذاکری، علی اکبر .1390. حوزه علمیه قم، در شناختنامه قم، جلد 3، قم، نور مطاف
14. روحبخش رحیم .1380. «میراث آیت‌الله بروجردی»، در گفتگو، شماره 32 ص 7 -36
15. سیوری، راجر .1389. ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران، نشر مرکز
16. شریف رازی، محمد .1332. آثار الحجه، یا تاریخ و دائره المعارف حوزه علمیه، قم: کتابفروشی رقعی
17. شریف رازی، محمد .1352. گنجینه دانشمندان، تهران: کتاب فروشی اسلامیه
18. صبوریان، محسن .1398. تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات
19. علوی عاملی، محمد عبدالحسیب بن احمد. 1384. قواعد السلاطین، به کوشش محمد رسول جعفریان، تهران، مجلس شورای اسلامی
20. قریشی کرین، سید حسن. 1388. «قم ار تأسیس قاجار تا پایان عصر صفوی» رساله دکتری منتشر نشده، دانشگاه اصفهان ریال گروه تاریخ
21. فیرحی، داود .1393. فقه و سیاست در ایران معاصر، تهران: نشر نی
22. کاظمی موسوی، سید احمد .1376. «جایگاه علما در حکومت قاجار» ایران نامه، شماره 58، صص 199-228
23. کاظمی موسوی، سید احمد .1397. خاقان صاحب‌قران و علمای زمان: نقش فتحعلی شاه قاجار در شکل‌گیری روندها و نهادهای مذهبی، تهران: آگاه
24. کاظمی موسوی، سید احمد .2012. «نقش تنشهای مذهبی در شکل‌گیری نهاد مرجعیت تقلید» در ایران نامه، 24: 7، صص 52-61
25. کدیور، محسن .1387. نظریه های دولت در فقه شیعه، تهران، انشارات نی، چاپ هفتم
26. کوهستانی‌نژاد، مسعود. 1384. چالش ها و تعاملات ایران و عراق در نیمه نخست سده بیستم، مرکز اسناد و خدمات پژوهشی: تهران
27. گیدنز، آنتونی .1385. جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نشر نی
28. لمبتون، آن .1362. مالک و زارع در ایران ، ترجمه منوچهر امیری، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی
29. متی، رودی . 2012 (1393). ایران در بحران: زوال صفویه و سقوط اصفهان، تهران: نشر مرکز
30. مجموعه تاریخ شفاهی ایران (9). 1380. خاطرات مهدی حائری یزدی ، فقیه و استاد فلسفه اسلامی ، ویراستار حبیب لاجوردی، مرکز مطالعات خاورمیانه خاورمیانه دانشگاه هاروارد، آمریکا
31. مدرسی طباطبایی، حسین .1386. قمیات (مجموعه مقالات درباره قم)، نیوجرسی، موسسه انتشاراتی زاگرس
32. مطهری، مرتضی .1341. «مشکل اساسی سازمان روحانیت» در بحثی دربارۀ مرجعیت و روحانیت، تهران: شرکت سهامی انتشار
33. منظورالاجداد، محمد حسین .1379. مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، تهران: شیرازه
34. ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان .1357. به اهتمام علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران
35. وبر، ماکس .1395. روش‌شناسی علوم اجتماعی، ترجمه حسن چاوشیان، نشر مرکز، تهران
36. وبر، ماکس .1385. اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری، ترجمه عبدالکریم رشیدیان و پریسا منوچهری کاشانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی

1- Abisaad, Rula (2004) Converting Persia: religion, and power in the Safavid Empire, London, I.B. Tauris
2- Abrahamian, Ervand (2008) A History of Modern Iran. New York: Cambridge University Press.
3- Algar, Hamid. “ḤĀʾERI, ʿABD-AL-KARIM YAZDI,” Encyclopædia Iranica, online edition, 2002, available at http://www.iranicaonline.org/articles/haeri (accessed on 14 August 2021).
4- Amanat, Abbas (2005) Resurrection and Renewal: The making of Babi Movement in 1844- 1850, Los Angeles, Kalimat Press
5- Amirarjomand, Said (1981) “The Shi’ite Hierocracy and the State in Pre-modern Iran: 1785-1890” in European Journal of Sociology volume 22, Issue 1, pp 40-78
6- Amirarjoman, Said (1984) The Shadow of God and the Hidden Imam: Religion, Political Order, and Societal Change in Shiite Iran, Chicago, Chicago University Press
7- Amirarjomand, Said (1987) The Shadow of God and the Hidden Imam, Chicago, The University of Chicago Press.
8- Cole, Juan (1985) “Shi’i Clerics in Iraq and Iran, 1722- 1780: the Akhbari-Usuli conflict reconsidered” in Iranian Studies 18: 1 pp 3-34
9- Floor, Willem (2001) “The Economic Role of the Ulama in Qajar Persia” in The Most Learned of the Shia: The institution of Marja’ Taqlid Lind S. Walberg (ed.) New York, Oxford University Press.
10- Gleave, Robert (2007) Scriptualist Islam: The History and Doctrine of Akhbari School, Leiden, Brill
11- Litvak, Meir (1990) “Continuity and Change in the Ulama Population of Najaf and Karbala, 1791-1904: A Socio-Demographic Study” in Iranian Studies , volume 23, No ¼ pp 31-60
12- Nakash, Yitzhak (1994) The Shi’is of Iraq, Princeton University Press, New Jersey
13- Mottahedeh, Roy.1985. The Mantle of the Prophet. New York: Simon and Schuster