چرا کودتای 1299 و پادشاهی رضاشاه مبدأ تاریخ معاصر ایران نیست؟

دوره 14، شماره 2
اسفند 1402
صفحه 193-224

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسنده

استاد پژوهشکدۀ تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده
دربارۀ تعیین مبدأ تاریخ معاصر ایران اختلاف‏ نظرهای فراوانی شکل گرفته است. در سراسر دورۀ پهلوی تلاش می ‏شد تا کودتای 1299 و برآمدن رضاشاه مبدأ تاریخ معاصر ایران شناسانده شود. پهلوی‏ گرایان با ترسیم تصویری تاریک از وضعیت عمومی ایران در دورۀ قاجاریه به‌ویژه اوضاع بحرانی کشور در آستانۀ کودتای 1299، می‏ کوشیدند با اسطوره‏ پردازی از رضاشاه، او را بنیانگذار ایران نوین و کودتای 1299 را مبدأ تاریخ معاصر ایران معرفی کنند. مسئلۀ اصلی این مقاله این است که آیا کودتای 1299 و برآمدن رضاشاه مبدأ تاریخ معاصر ایران است؟ نگارنده با ارزیابی و نقد ایده‏ هایی که توسط تاریخ ‏نگاران رسمی دورۀ پهلوی و نیز برخی از تاریخ ‏پژوهان مستقل، دربارۀ رضاشاه مطرح شده است، استدلال می‏ کند که مبدأ تاریخ معاصر ایران کودتای 1299 یا پادشاهی رضاشاه نیست، زیرا نوسازی ‏های دورۀ رضاشاه بهرغم گستردگی و تنوعش، حاوی تناقض ‏هایی بود که جامعۀ ایران را دستخوش تنش و بحران درونی می‏کرد و نوع سلطنت رضاشاه از نظر منطق تحول تاریخی به دورۀ پیشامشروطه تعلق داشت و هرگز نمی ‏توانست ایران را وارد یک دورۀ تمدنی تازه ‏ای کند. بنابراین، مبدأ تاریخ معاصر ایران نه کودتای 1299، بلکه انقلاب مشروطه است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
- آبادیان، حسین، ایران از سقوط مشروطه تا کودتای سوم اسفند، تهران، مرسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1385.
- آبراهامیان، یرواند، تاریخ ایران مدرن، ابراهیم فتاحی، تهران، نی 1389.
- آجودانی، ماشاءالله، مشروطۀ ایرانی، تهران، اختران، 1383، چاپ دوم.
- احمدی، اشرف، ایران در گذشته و حال، تهران، چاپخانه بهمن، 1350.
- احمدی، اشرف، دوازه سال در راه ساختن ایران نوین، تهران، شورای مرکز جشن‌های بنیادگذاری شاهنشاهی ایران، بی‌تا
- بروجردی، مهرزاد، پیروزی‌ها و رنج‌های نوسازی مستبدانه در ایران، در کتاب مجموعه مقاله‌های رضاشاه و شکل‌گیری ایران نوین، به کوشش استفانی کرونین، ترجمه مرتضی ثاقب‌فر، تهران، جامی 1382.
- البصری، علی، یادداشت‌های اعلیحضرت رضاشاه کبیر در زمان ریاست‌الوزایی و فرماندهی کل قوا، ترجمۀ شهرام کریملو، تهران، چاپخانۀ ارتش، 1350.
- بینا، فتح‌الله، سرگذشت رضاشاه، تهران، بنگاه مطبوعاتی پروین، 1321.
- پرستانی اهرستانی، مهربان، ایران پهلوی، بمبئی، چاپخانۀ سلطانی پریس، 1324.
- پهلوی، محمدرضا، به سوی تمدن بزرگ، تهران، مرکز پژوهش و نشر فرهنگ سیاسی دوران پهلوی، بی‌تا.
- ترکمان، محمد، نگاهی به اموال منقول و غیر منقول رضاشاه، تاریخ معاصر ایران، کتاب هفتم، تهران، مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، 1374.
- حکیم‌الهی، نصرت الله، عصر پهلوی و تحولات ایران، تهران، کتب ایران، 1346.
- دیگار، ژان پیر؛ کاد، برنارهور و ریشار، یان، ایران در قرن بیستم (بررسی اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرخنگی ایران در یکصد سال اخیر)، ترجم، عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، نشر البرز، 1377.
- دولت‌آبادی، یحیی، حیات یحیی، تهران، ابن سینا، 1331، ج 4.
- رستم‌کلایی، یاسمین، برنامۀ گسترده برای زنان ایرانِ نو: قانون خانواده، کار و کشف حجاب، مجموعه مقاله‌های «رضاشاه و شکل‌گیری ایران نوین: دولت و جامعه در دوران رضاشاه»، به کوشش استفانی کرونین، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران، جامی، 1382.
- زیباکلام، صادق، تهران، روزنه، (لندن، اچ انداس)، 1398.
- زیرنسکی، مایکل، الغای قرارداد کاپیتولاسیون توسط رضاشاه، مجموعه مقاله‌های «رضاشاه و شکل‌گیری ایران نوین: دولت و جامعه در دوران رضاشاه»، به کوشش استفانی کرونین، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران، جامی، 1382.
- ساتن، ال. پی. الول، رضاشاه کبیر یا ایران نو، ترجمۀ عبدالعظیم صبوری، تهران، تابش، 1337.
- شاه‌نظری، احمد و مؤتمن، منصور، تاریخ تمدن و فرهنگ ایران، تهران، دانشکدۀ افسری، 1355.
- شعبانی، علی، طراح کودتا، تهران، امیرکبیر، 1355.
- شوکت صدری، منوچهر، نیم قرن سلطنت بر دلها، تهران، مستند، بی‌تا.
- شهابی، هوشنگ، ممنوعیت حجاب و پیامدهای آن، مجموعه مقاله‌های «رضاشاه و شکل‌گیری ایران نوین: دولت و جامعه در دوران رضاشاه»، به کوشش استفانی کرونین، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران، جامی، 1382.
- صادقی‌پور، عبدالرضا، یادگار گذشته (مجموعۀ سخنرانی‌های اعلیحضرت فقید رضاشاه کبیر)، تهران، جاویدان، 1346.
- صفائی، ابراهیم، پنجاه سال، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، بی تا.
- صفائی، ابراهیم، زمینه‌های اجتماعی کودتای 1299، تهران، شرکت افست، 1353.
- صفائی، ابراهیم، کودتای 1299 و آثار آن، تهران، شرکت افست، 1353.
- طبری، احسان و دیگران، پنجاه سال تبه‌کاری و خیانت سلسلۀ پهلوی، تهران، از مجموعۀ کتاب سفید، 1357.
- عصر پهلوی: رضاشاه کبیر پهلوی اول، تهران، وزارت اطلاعات، 1346.
- غنی، سیروس، ایران: برآمدن رضاخان و برافتادن قاجار و نقش انگلیسی‌ها، ترجمۀ حسن کامشاد، تهران، نیلوفر، 1377.
- فتحی، نصرت‌الله، سخنگویان سه گانۀ آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، تهران،چاپخانه خرمی، 1353.
- فیوضات، ابراهیم، دولت در عصر پهلوی، تهران، نشر آگه، 1375.
- قائم‌مقامی، جهانگیر، نیم‌قرن فرهنگ و تمدن ایران (از 1299 تا 1349 خورشیدی)، تهران، ستاد بزرگ ارتشتاران، 1354.
- قائم‌مقامی، جهانگیر، ایران امروز، تهران، شورای عالی فرهنگ و هنر، 1354
- کرونین، استفانی، رضاشاه و شکل‌گیری ایران نوین: دولت و جامعه در دوران رضاشاه، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران، جامی، 1382.
- کرونین، استفانی، رضاشاه و تناقضات نوسازی ارتش در ایران، مجموعه مقاله‌های «رضاشاه و شکل-گیری ایران نوین: دولت و جامعه در دوران رضاشاه»، به کوشش استفانی کرونین، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران، جامی، 1382.
- کلیمی تهرانی، حییم موره، بیانات موره، تهران، چاپخانه سعادت بشر، 1318.
- مجد، محمدقلی، از قاجاریه به پهلوی 1309- 1298 بر اساس اسناد وزارت خارجۀ آمریکا، ترجمۀ رضا مرزانی و مصطفی امیری، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1389.
- مکی، حسین، تاریخ بیست سالۀ ایران، تهران، علمی، 1380، چاپ هشتم، ج 1.
- ملائی توانی، علیرضا، گفتمان تاریخ‌نگاری رسمی دورۀ پهلوی پیرامون رضاشاه، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1394.
- میرخلف‌زاده، حسین، سیری در تاریخ شاهنشاهی ایران از منشور کوروش تا منشور شاهنشاه آریامهر، تهران، اقبال، 2535.
- میرخلف‌زاده، حسین، سیری در تاریخ شاهنشاهی ایران از منشور کوروش تا منشور شاهنشاه آریامهر، تهران، اقبال، 2535.
- میرسپاسی، علی، تأملی در مدرنیتۀ ایرانی (بحثی دربارۀ گفتمان‌های روشنفکری و سیاست مدرنیزاسیون در ایران)، ترجمۀ جلال توکلیان، تهران، طرح نو، 1384.
- نفیسی، سعید، تاریخ شهریاری شاهنشاه رضاشاه پهلوی از 3 اسفند 1299 تا 24 شهریور 1320، تهران، شورای مرکزی جشن‌های بنیانگذاری شاهنشاهی ایران، 1344.
- نوبخت، دانش، از کودتای سپید تا انقلاب سفید، تاریخی مصور از تاجگذاری اعلیحضت رضاشاه کبیر رهبر کودتای سفید 1299 تا تاجگذاری شاهنشاه آریامهر رهبر انقلاب سفید 1299- 1346، تهران، 1346.
- همایونفر، فتح‌الله، مرد بزرگ تاریخ، تهران، کتابفروشی فروغی، 1355.
- همایون کاتوزیان، محمدعلی، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسلۀ پهلوی، ترجمۀ محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران، مرکز، 1372، چاپ دوم.
- یغمایی، اقبال، کارنامۀ رضاشاه کبیر بنیانگذار ایران نوین، تهران، ادارۀ کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر، 2535.