واکاوی جامعه شناختی جنبش‌های حسنی در عصر عباسی با تاکید بر عوامل اقتصادی تا پایان سده دوم

دوره 14، شماره 2
اسفند 1402
صفحه 159-192

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان

1 استاد گروه تاریخ دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، قزوین، ایران

2 دانشجوی دکتری تاریخ تمدن و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، قزوین، ایران

چکیده
مؤلفه ‏های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی عصر عباسی زمینۀ جنبش ‏های زیادی را رقم زده است. سلسله جنبش‏ های سادات و به‌ویژه حسنیان بخش قابل توجهی از جنبش ‏ها شیعی را در قرون مقتدم به خود اختصاص داده است. موضوع این پژوهش شناسایی و تحلیل زمینه‏ های جامعه ‏شناختی جنبش‏ های حسنی با توجه به عوامل اقتصادی است. این پژوهش با روش تحلیلی به ارزیابی جنبش ‏های حسنی از منظر جامعه‌شناختی می‏ پردازد. این جنبش‏ ها را می‏توان در ردۀ جنبش ‏های سنتی دسته‌بندی کرد. عواملی چون اختلافات شاخۀ حسنی و حسینی در مسائل مالی، اعمال فشارهای اقتصادی و تصرف اموال شیعیان توسط امویان و عباسیان، ناکامی حسنیان در تصدی حکومت بعد از سقوط امویان، اندیشۀ قیام به سیف و اختلافات اعتقادی ـ مذهبی مسلمانان در حجاز و عراق در عصر عباسی زمینۀ جنبش‏ های حسنی را فراهم کرد. از آرمان‏ های جنبش حسنیان می‏توان به مشروعیت و افضلیت فرزندان امام حسن، عدم مشروعیت عباسیان، عدالت اقتصادی، پای‌بندی به کتاب خدا و سنت رسول خدا(ص) و لزوم قیام امام بر علیه حاکم جائر، اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
منابع و مآخذ
کتاب ها:
ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل، بیروت: دارصادر، 1385ق.
ابن خلکان، شمس الدین، وفیات الاعیان و أنباء أبناء الزمان، احسان عباس، بیروت: دارصادر، 1994م.
ابن طباطبا، محمد بن علی، الفخری فی آداب السلطانیه، به کوشش عبدالقادر، بیروت: دارالقلم العربی، 1418ق.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین، مقاتل الطالبیین، محقق: السید احمد صقر، بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.
امین، احمد، ضحی الاسلام (پرتو اسلام)، ترجمه: عباس خلیلی، تهران: نشر مطبعه مجلس، 1315ش.
بلاذری، احمد بن یحیی، جمل من انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض الزرکلی، بیروت:دارالفکر، 1417ق.
بورلو، جوزف، تمدن اسلامی، مترجم: اسدالله علوی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس، چاپ دوم، 1991م.
ج.گرب، ادوارد، نابرابری اجتماعی: دیدگاههای نظریه پردازان کلاسیک و معاصر، ترجمه: محمد سیاهپوش و احمد غروی زاد، تهران: نشر معاصر، 1373ش.
جلایی پور، حمیدرضا، جامعه شناسی جنبش های اجتماعی، تهران: طرح نو، چاپ دوم، 1389ش.
خضری، احمد رضا، تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، تهران: سمت، 1378ش.
زاهد زاهدانی، سید سعید، جنبش های سیاسی معاصر ایران، تهران: نشر کتاب طه، 1389ش.
-------------------، نظریه ای در مورد جنبش های اجتماعی، تهران: هیأت حمایت از کرسی‌های نظریه پردازی، نقد و مناظره ویژه علوم انسانی و معارف اسلامی، سازمان انتشارات، 1387ق.
صفری فروشانی، نعمت الله و معصومه سادات اخلاقی، حیات اقتصادی امامان: ازصلح امام حسن تا آغاز غیبت صغری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1393ش.
صدوق، محمد بن علی ابوجعفر، علل الشرایع، بی جا: منشورات المکتبه الحیدریه و مطبعها فی النجف، بی تا.
------------------------، من لا یحضره الفقیه، محقق:علی اکبر غفاری، بی جا: جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، 1404ق.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، بیروت: دارالتراث، 1387ق.
طقوش، محمد سهیل، دولت عباسیان، مترجم: حجت الله جودکی، محقق: رسول جعفریان، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،چاپ هفتم، 1998م.
کرون، پاتریشیا، تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام، مترجم: مسعود جعفری، تهران: سخن، 2005م.
-------------، جامعه‌های ماقبل صنعتی، مترجم:مسعود جعفری، تهران: ماهی، 2003م.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محققان: علی اکبر غفاری، و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407ق.
گرپ، ادوارد، نابرابری اجتماعی: دیدگاه‌های نظریه پردازان کلاسیک و معاصر، ترجمه: محمد ساهپوش و احمد غروی زاد، تهران: نشر معاصر، 1373ش.
گیدنز، آنتونی، جامعه شناسی (1976م)، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نشر نی، 1387ش.
مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، تحقیق: ابوالقاسم امام، تهران: سروش، چاپ دوم، 1379ش.
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ترجمه: قاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ پنجم، 1374ش.
مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، چاپ افست تهران ۱۹۶۲م.
میکل، آندره، با همکاری هانری لوران، اسلام و تمدن اسلامی، مترجم: حسن فروغی، تهران: سمت، 2004م.
مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، مصحح: موسسه آل بیت، قم: کنگره شیخ مفید،چاپ اول، 1413ق.
ولی، عباس، ایران پیش از سرمایه داری، مترجم: حسن شمس آوری، تهران: نشر مرکز، 1380ش.
ویتفوگل، کارل آوگوست، بررسی تطبیقی قدرت تام استبداد شرقی، مترجم: محسن ثلاثی، تهران: نشر ثالث، چاپ دوم، 1957م.
یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ، نشر: دار صادر، بی تا.
مقالات:
ابوالحسن تنهایی، حسین، مصطفی عبدی و ابوالفضل دلاوری، «دیالکتیک اقلیم و جنبش های اجتماعی در اندیشه مارکس»، فصلنامه علمی-پژوهشی جغرافیا، سال هفتم، شماره 1، 267-296، 1395ش.
بارانی، محمدرضا و مسلم طاهری کل کشوندی، «ارزیابی ماهیت سیاسی‌فکری جنبش شهید فخ در مقایسه با قیام کربلا»، شیعه شناسی، شماره چهل و شش، 181-204، 1393ش.
پرگاری، صالح و سکینه خدابخشی کاسگری، «تجارت مسلمانان و عوامل موثر بر رونق و توسعه آن در پایان عصر اول عباسی»، نشریه تاریخ نو، شماره نوزده، 153-184، 1396ش.
پناهی، یعقوب؛ محمد علی چلونگر؛ اصغر منتظر القائم؛ وحید سعیدی، «مفهوم امامت زیدی و تاثیر آن بر شکل گیری جنبش های سیاسی اجتماعی شیعیان این فرقه در قرون دوم و سوم هجری قمری»، نشریه پژوهش های تاریخی ایران و اسلام، شماره بیست و یک، 63-88، پاییز و زمستان 1396ش.
ترکمنی آذر، پروین، «عرب تباران خراسان و نقش آنان در سقوط امویان»، نشریه فرهنگ، شماره60، 1-24، 1385ش.
سام دلیری، کاظم، «سنجش محرومیت نسبی در نظریه تدرابرت‌گر»، نشریه مطالعات راهبردی، شماره22، 813-826، زمستان 1382ش.
حسنیان مقدم، حسین، «واکاوی شعار عباسیان در ذهنیت عمومی جامعه»، پژوهش نامه تاریخ اسلام، سال چهارم، شماره سیزدهم، 27-54 بهار 1393.
رضازاده لنگرودی، رضا، «استادسیس»، دانشنامه بزرگ اسلامی، 8/3292
زاهد زاهدانی، سید سعید و مهتا بذرافکن، «جنبش های ایرانی در اساطیر ایرانی مورد مطالعه: جنبش ایرانی کاوه در شاهنامه فردوسی»، جامعه شناسی تاریخی، دوره هفتم، شماره 3، 1-24، زمستان 1394ش.
شیرودی مرتضی و سیدمحمدعابدی، «عوامل موفقیت علویان و سادات در تاسیس دولتهای اسلامی شیعی»، دوفصلنامه سخن تاریخ، سال هشتم، شماره بیست، 121-141، پائیز و زمستان 1393ش.
علی‌بیگی، حسین، «صاحب الزنج؛ چالشی دیگر در برابر دستگاه خلافت عباسی»، نامه تاریخ پژوهان، شماره یازده، 75-101 پاییز ۱۳۸۶ش.
کریمی الوار، کیوان و حسین پور احمدی، «بررسی تطبیقی جامعه شناسی دین کارل مارکس و مارکس وبر با تاکید بر جنبش بابک خرم دین»، مطالعات تاریخ فرهنگی: پژوهش نامه انجمن ایرانی تاریخ، سال هفتم، شماره بیست و هشتم، 49-74، تابستان 1395ش.
امیر مظاهری، امیرمسعود و شهناز قره تپه، «نقش کنشگران اجتماعی در جنبش مشروطیت با رویکرد هانس تاک»، نشریه مطالعات جامعه شناسی، شماره چهارده، 7-28، بهار1391ش.
ناصری، علی، «جنبش‌های نوین اجتماعی در عرصه جهانی شدن»، ماهنامه آفاق علوم انسانی، شماره هفتم، 39-54، آبان 1396ش.
نجفیان رضوی، لیلا، «بررسی چگونگی مناسبات حسنیان و امامان شیعه تا سال 145»، فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام سال پنجم، شماره شانزده، 147-169 بهار1392ق.
---------------، «واکاوی دلایل حمایت، همراهی و همگرایی اصحاب مذاهب اسلامی؛ زیدیه، معتزله و مرجئه با نخستین قیام های سادات حسنی تا سال 145هجری»، نشریه مطالعات تاریخ فرهنگی،سال سوم، شماره یازدهم،97-124، بهار1391ش.
Lynn, Freda, Sauder, Michael, ""Status: Insights from Organizational Sociology"". Annual Review of Sociology,2012
پایان نامه ها:
خواجوی، هادی، «سیر تحول سنن نگاری تا قرن سوم هجری با تاکید بر منابع اهل تسنن»، پایان نامه کارشناسی ارشد، اصغر قائدان و مجید معارف، تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه تهران، 1397ش.