1
استاد گروه تاریخ دانشگاه بینالمللی امام خمینی، قزوین، ایران
2
دانشجوی دکتری تاریخ تمدن و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه بینالمللی امام خمینی، قزوین، ایران
چکیده
مؤلفه های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی عصر عباسی زمینۀ جنبش های زیادی را رقم زده است. سلسله جنبش های سادات و بهویژه حسنیان بخش قابل توجهی از جنبش ها شیعی را در قرون مقتدم به خود اختصاص داده است. موضوع این پژوهش شناسایی و تحلیل زمینه های جامعه شناختی جنبش های حسنی با توجه به عوامل اقتصادی است. این پژوهش با روش تحلیلی به ارزیابی جنبش های حسنی از منظر جامعهشناختی می پردازد. این جنبش ها را میتوان در ردۀ جنبش های سنتی دستهبندی کرد. عواملی چون اختلافات شاخۀ حسنی و حسینی در مسائل مالی، اعمال فشارهای اقتصادی و تصرف اموال شیعیان توسط امویان و عباسیان، ناکامی حسنیان در تصدی حکومت بعد از سقوط امویان، اندیشۀ قیام به سیف و اختلافات اعتقادی ـ مذهبی مسلمانان در حجاز و عراق در عصر عباسی زمینۀ جنبش های حسنی را فراهم کرد. از آرمان های جنبش حسنیان میتوان به مشروعیت و افضلیت فرزندان امام حسن، عدم مشروعیت عباسیان، عدالت اقتصادی، پایبندی به کتاب خدا و سنت رسول خدا(ص) و لزوم قیام امام بر علیه حاکم جائر، اشاره کرد.
منابع و مآخذ
کتاب ها:
ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل، بیروت: دارصادر، 1385ق.
ابن خلکان، شمس الدین، وفیات الاعیان و أنباء أبناء الزمان، احسان عباس، بیروت: دارصادر، 1994م.
ابن طباطبا، محمد بن علی، الفخری فی آداب السلطانیه، به کوشش عبدالقادر، بیروت: دارالقلم العربی، 1418ق.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین، مقاتل الطالبیین، محقق: السید احمد صقر، بیروت: دارالمعرفه، بیتا.
امین، احمد، ضحی الاسلام (پرتو اسلام)، ترجمه: عباس خلیلی، تهران: نشر مطبعه مجلس، 1315ش.
بلاذری، احمد بن یحیی، جمل من انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض الزرکلی، بیروت:دارالفکر، 1417ق.
بورلو، جوزف، تمدن اسلامی، مترجم: اسدالله علوی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس، چاپ دوم، 1991م.
ج.گرب، ادوارد، نابرابری اجتماعی: دیدگاههای نظریه پردازان کلاسیک و معاصر، ترجمه: محمد سیاهپوش و احمد غروی زاد، تهران: نشر معاصر، 1373ش.
جلایی پور، حمیدرضا، جامعه شناسی جنبش های اجتماعی، تهران: طرح نو، چاپ دوم، 1389ش.
خضری، احمد رضا، تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، تهران: سمت، 1378ش.
زاهد زاهدانی، سید سعید، جنبش های سیاسی معاصر ایران، تهران: نشر کتاب طه، 1389ش.
-------------------، نظریه ای در مورد جنبش های اجتماعی، تهران: هیأت حمایت از کرسیهای نظریه پردازی، نقد و مناظره ویژه علوم انسانی و معارف اسلامی، سازمان انتشارات، 1387ق.
صفری فروشانی، نعمت الله و معصومه سادات اخلاقی، حیات اقتصادی امامان: ازصلح امام حسن تا آغاز غیبت صغری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1393ش.
صدوق، محمد بن علی ابوجعفر، علل الشرایع، بی جا: منشورات المکتبه الحیدریه و مطبعها فی النجف، بی تا.
------------------------، من لا یحضره الفقیه، محقق:علی اکبر غفاری، بی جا: جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، 1404ق.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، بیروت: دارالتراث، 1387ق.
طقوش، محمد سهیل، دولت عباسیان، مترجم: حجت الله جودکی، محقق: رسول جعفریان، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،چاپ هفتم، 1998م.
کرون، پاتریشیا، تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام، مترجم: مسعود جعفری، تهران: سخن، 2005م.
-------------، جامعههای ماقبل صنعتی، مترجم:مسعود جعفری، تهران: ماهی، 2003م.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محققان: علی اکبر غفاری، و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407ق.
گرپ، ادوارد، نابرابری اجتماعی: دیدگاههای نظریه پردازان کلاسیک و معاصر، ترجمه: محمد ساهپوش و احمد غروی زاد، تهران: نشر معاصر، 1373ش.
گیدنز، آنتونی، جامعه شناسی (1976م)، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نشر نی، 1387ش.
مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، تحقیق: ابوالقاسم امام، تهران: سروش، چاپ دوم، 1379ش.
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ترجمه: قاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ پنجم، 1374ش.
مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، چاپ افست تهران ۱۹۶۲م.
میکل، آندره، با همکاری هانری لوران، اسلام و تمدن اسلامی، مترجم: حسن فروغی، تهران: سمت، 2004م.
مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، مصحح: موسسه آل بیت، قم: کنگره شیخ مفید،چاپ اول، 1413ق.
ولی، عباس، ایران پیش از سرمایه داری، مترجم: حسن شمس آوری، تهران: نشر مرکز، 1380ش.
ویتفوگل، کارل آوگوست، بررسی تطبیقی قدرت تام استبداد شرقی، مترجم: محسن ثلاثی، تهران: نشر ثالث، چاپ دوم، 1957م.
یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ، نشر: دار صادر، بی تا.
مقالات:
ابوالحسن تنهایی، حسین، مصطفی عبدی و ابوالفضل دلاوری، «دیالکتیک اقلیم و جنبش های اجتماعی در اندیشه مارکس»، فصلنامه علمی-پژوهشی جغرافیا، سال هفتم، شماره 1، 267-296، 1395ش.
بارانی، محمدرضا و مسلم طاهری کل کشوندی، «ارزیابی ماهیت سیاسیفکری جنبش شهید فخ در مقایسه با قیام کربلا»، شیعه شناسی، شماره چهل و شش، 181-204، 1393ش.
پرگاری، صالح و سکینه خدابخشی کاسگری، «تجارت مسلمانان و عوامل موثر بر رونق و توسعه آن در پایان عصر اول عباسی»، نشریه تاریخ نو، شماره نوزده، 153-184، 1396ش.
پناهی، یعقوب؛ محمد علی چلونگر؛ اصغر منتظر القائم؛ وحید سعیدی، «مفهوم امامت زیدی و تاثیر آن بر شکل گیری جنبش های سیاسی اجتماعی شیعیان این فرقه در قرون دوم و سوم هجری قمری»، نشریه پژوهش های تاریخی ایران و اسلام، شماره بیست و یک، 63-88، پاییز و زمستان 1396ش.
ترکمنی آذر، پروین، «عرب تباران خراسان و نقش آنان در سقوط امویان»، نشریه فرهنگ، شماره60، 1-24، 1385ش.
سام دلیری، کاظم، «سنجش محرومیت نسبی در نظریه تدرابرتگر»، نشریه مطالعات راهبردی، شماره22، 813-826، زمستان 1382ش.
حسنیان مقدم، حسین، «واکاوی شعار عباسیان در ذهنیت عمومی جامعه»، پژوهش نامه تاریخ اسلام، سال چهارم، شماره سیزدهم، 27-54 بهار 1393.
رضازاده لنگرودی، رضا، «استادسیس»، دانشنامه بزرگ اسلامی، 8/3292
زاهد زاهدانی، سید سعید و مهتا بذرافکن، «جنبش های ایرانی در اساطیر ایرانی مورد مطالعه: جنبش ایرانی کاوه در شاهنامه فردوسی»، جامعه شناسی تاریخی، دوره هفتم، شماره 3، 1-24، زمستان 1394ش.
شیرودی مرتضی و سیدمحمدعابدی، «عوامل موفقیت علویان و سادات در تاسیس دولتهای اسلامی شیعی»، دوفصلنامه سخن تاریخ، سال هشتم، شماره بیست، 121-141، پائیز و زمستان 1393ش.
علیبیگی، حسین، «صاحب الزنج؛ چالشی دیگر در برابر دستگاه خلافت عباسی»، نامه تاریخ پژوهان، شماره یازده، 75-101 پاییز ۱۳۸۶ش.
کریمی الوار، کیوان و حسین پور احمدی، «بررسی تطبیقی جامعه شناسی دین کارل مارکس و مارکس وبر با تاکید بر جنبش بابک خرم دین»، مطالعات تاریخ فرهنگی: پژوهش نامه انجمن ایرانی تاریخ، سال هفتم، شماره بیست و هشتم، 49-74، تابستان 1395ش.
امیر مظاهری، امیرمسعود و شهناز قره تپه، «نقش کنشگران اجتماعی در جنبش مشروطیت با رویکرد هانس تاک»، نشریه مطالعات جامعه شناسی، شماره چهارده، 7-28، بهار1391ش.
ناصری، علی، «جنبشهای نوین اجتماعی در عرصه جهانی شدن»، ماهنامه آفاق علوم انسانی، شماره هفتم، 39-54، آبان 1396ش.
نجفیان رضوی، لیلا، «بررسی چگونگی مناسبات حسنیان و امامان شیعه تا سال 145»، فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام سال پنجم، شماره شانزده، 147-169 بهار1392ق.
---------------، «واکاوی دلایل حمایت، همراهی و همگرایی اصحاب مذاهب اسلامی؛ زیدیه، معتزله و مرجئه با نخستین قیام های سادات حسنی تا سال 145هجری»، نشریه مطالعات تاریخ فرهنگی،سال سوم، شماره یازدهم،97-124، بهار1391ش.
Lynn, Freda, Sauder, Michael, ""Status: Insights from Organizational Sociology"". Annual Review of Sociology,2012
پایان نامه ها:
خواجوی، هادی، «سیر تحول سنن نگاری تا قرن سوم هجری با تاکید بر منابع اهل تسنن»، پایان نامه کارشناسی ارشد، اصغر قائدان و مجید معارف، تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه تهران، 1397ش.
محمدی پور املشی,نصرالله و خواجوی,هادی . (1402). واکاوی جامعه شناختی جنبشهای حسنی در عصر عباسی با تاکید بر عوامل اقتصادی تا پایان سده دوم. جامعه شناسی تاریخی, 14(2), 159-192.
MLA
محمدی پور املشی,نصرالله , و خواجوی,هادی . "واکاوی جامعه شناختی جنبشهای حسنی در عصر عباسی با تاکید بر عوامل اقتصادی تا پایان سده دوم", جامعه شناسی تاریخی, 14, 2, 1402, 159-192.
HARVARD
محمدی پور املشی,نصرالله,خواجوی,هادی. (1402). 'واکاوی جامعه شناختی جنبشهای حسنی در عصر عباسی با تاکید بر عوامل اقتصادی تا پایان سده دوم', جامعه شناسی تاریخی, 14(2), pp. 159-192.
CHICAGO
نصرالله محمدی پور املشی و هادی خواجوی, "واکاوی جامعه شناختی جنبشهای حسنی در عصر عباسی با تاکید بر عوامل اقتصادی تا پایان سده دوم," جامعه شناسی تاریخی, 14 2 (1402): 159-192,
VANCOUVER
محمدی پور املشی,نصرالله,خواجوی,هادی. واکاوی جامعه شناختی جنبشهای حسنی در عصر عباسی با تاکید بر عوامل اقتصادی تا پایان سده دوم. جامعه شناسی تاریخی, 1402; 14(2): 159-192.