تبیین مفاد گمرکی در قراردادهای ایران با روسیه در دورۀ ناصری و مظفری با تأکید بر نظریۀ نظام جهانی والرشتاین (۱۲۸7ـ ۱۳۲۴ق/ ۱۸۷۰ ـ ۱۹۰۶م)

دوره 14، شماره 2
اسفند 1402
صفحه 119-158

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام دانشگاه آزاد اسلامی واحد شبستر، ایران

2 استادیار گروه معارف اسلامی- دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی- تهران- ایران

3 استادیار گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی واحد شبستر، ایران

4 استاد گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی واحد شبستر، ایران

چکیده
با توجه به‌ضرورت ارتباطات بین‌المللی و نقش حقوق گمرکی در پیشرفت کشورها، مقالۀ حاضر به بازشناسی مفاد گمرکی در قراردادهای ایران با روسیه می‌پردازد. مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی و بهره‌گیری از اسناد و منابع کتابخانه‌ای معافیت‌های گمرکی در قراردادهای منعقده با روسیه و اقتصاد ایران را در دورۀ حکومت ناصرالدین‌شاه (۱۲۶۷-۱۲۷۵ق/۱۸۴۸-۱۸۹۶. م) و مظفرالدین‌شاه (۱۲۷۵- ۱۲۸۵ق/۱۸۹۶-۱۹۰۷. م) براساس نظریۀ نظام جهانی موردبررسی قرار داده است. در این پژوهش به این پرسش پاسخ داده می‏شود که چرا در قراردادهای منعقده با روسیه، عواید گمرکی کشور به‌عنوان تضمین بدهی‌های ایران در نظر گرفته می‌شد؟ ضعف اقتصادی ایران و عدم اطمینان روسیه نسبت به قدرت مالی دولت‌، این تردید را برای آن‌ها به وجود آورده بود که اگر ایران به تعهدات خود در قراردادها عمل نکند، خسارت وارده چگونه باید جبران گردد.

به علت ضعف ساختارهای سیاسی- اقتصادی ایران، روسیه در قراردادهای خود، مفادی را درزمینۀ میزان تعرفه‌های گمرکی و معافیت‌های مالیاتی می‌گنجانید. معافیت‏های مالیاتی کالاهای وارداتی، صنایع‌دستی و کارگاهی ایران را در رقابت با محصولات وارداتی بی‌دفاع گذاشت، اما تضمین پرداخت عواید گمرکی به‌عنوان پشتوانۀ تعهدات، که مهم‌ترین درآمد دولت قاجار بود می‌توانست تردید روسیه را در زمینۀ پرداخت بدهی‌های ایران حل نماید. با توسعۀ مناسبات تجاری ایران با روسیه تجارت شمال کشور در انحصار روسیه قرار گرفت، ولی با بروز مشکلات گمرکی دولت‌ ایران مجبور به گرایش به کمک‌های دولت سوم شد. اگرچه با تأسیس وزارت دارایی و الحاق گمرک به آن در سال ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م، ساختار گمرکی بهبود یافت، ولی همچنان مانع از حمایت‌های تعرفه‌ای ایران از تولیدات داخلی شد. ایران در این دوره در شمار کشورهای حاشیه‌ای بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۲۴۰۰۰۰۵۷۰، ۲۴۰۰۱۰۹۰۰.
واحد نشر اسناد (۱۳۷۰)، گزیده اسناد سیاسی ایران و عثمانی دوره قاجار، جلد ۵، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
ب) کتاب
۱. آبراهامیان، برواند (۱۳۸۰). ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی، تهران: نشر نی.
۲. آدمیت، فریدون و هما ناطق (۱۳۵۶). افکار اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در آثار منتشرنشده دوران قاجار، چاپ اول، تهران: آگاه.
۳. آوری، پیتر و دیگران (۱۳۸۷). تاریخ ایران به روایت کمبریج: دوره افشار، قاجار و زند، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تهران: دیبا، ج ۷.
۴.. ازکیا، مصطفی (۱۳۸۰). جامعه‌شناسی توسعه، تهران: مؤسسه نشر کلمه.
۵. اسماعیلی علی‌رضا (۱۳۸۰). اسنادی از اختلاف دعاوی بانک ایران (بانک استقراضی)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
۶. اشرف، احمد (۱۳۵۹). موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران دوره قاجاریه، تهران: زمینه.
۷. انتنر، مروین. ل (۱۳۶۹). روابط بازرگانی روس و ایران: ۱۸۲۸- ۱۹۱۴، ترجمه احمد توکلی، تهران: موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
۸. تاجبخش، احمد (۱۳۳۷). روابط ایران و روسیه در نیمه اول قرن نوزدهم، (۱۸۵۰–۱۸۰۰. م)، تبریز: کتابفروشی دنیا.
۹. تیموری، ابراهیم (۱۳۳۲). عصر بی‌خبری یا تاریخ امتیازات در ایران. تهران: اقبال.
۱۰. تقوی‌مقدم، سید مصطفی (۱۳۹۲). فراز و فرود مشروطه. تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
۱۱. جمالزاده، محمدعلی (۱۳۸۴). گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران. تهران: سخن.
۱۲. دستره، آنت (۱۳۶۳). مستخدمین بلژیکی در خدمت دولت ایران. (۱۸۹۸- ۱۹۱۵ میلادی) برابر (۱۳۳۳- ۱۳۱۴ هجری قمری)، ترجمه منصوره اتحادیه (نظام مافی)، چاپ اول، تهران: نشر تاریخ ایران.
۱۳. رزاقی، ابراهیم (۱۳۷۱). اقتصاد ایران. تهران: تشر نی.
۱۴. رمضانی، عباس (۱۳۸۶). معاهدات تاریخی ایران، تهران: ترفند.
۱۵. رهبری، هادی (۱۳۸۷). تجار و دولت در عصر قاجار، تهران: کویر.
۱۶. سلیمی، حسین (۱۳۸۶). نظریه‌های گوناگون درباره جهانی‌شدن. تهران: سمت.
۱۷. سو، آلوین (۱۳۸۸). تغییر اجتماعی و توسعهٔ مروری بر نظریات نوسازی، وابستگی و نظام جهانی، مترجم، محمود حبیبی مظاهری، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
۱۸. سیف، احمد. (بی‌تا). قرن گم‌شده: اقتصاد و جامعه ایران در قرن نوزدهم، تهران: نشر نی.
۱۹. ------------ (۱۳۷۳). اقتصاد ایران در قرن نوزدهم. تهران: نشر چشمه.
۲۰. صفی نیا، رضا (۱۳۰۷). استقلال گمرکی ایران. تهران: فردوسی.
۲۱. عیسوی، چارلز (۱۳۶۲). تاریخ اقتصادی ایران در عصر قاجار (۱۸۰۰-۱۹۱۴ م). ترجمهٔ یعقوب آژند. تهران: گستره.
۲۲. فوران، جان (۱۳۸۲). مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از سال ۱۵۰۰ م/۸۷۹ ش تا انقلاب اسلامی. ترجمه احمد تدین، تهران: خدمات فرهنگی رسا.
۲۳. کاظم‌زاده، فیروز (۱۳۷۱). روس و انگلیس در ایران. ترجمهٔ منوچهر امیری، تهران: علمی و فرهنگی.
۲۴. کدی، ن. (۱۳۸۱). ایران دوره قاجار و برآمدن رضاخان (۱۱۷۵- ۱۳۰۴)، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، تهران: انتشارات ققنوس.
۲۵. کرزن، جرج (۱۳۶۷). ایران و قضیه ایران. ترجمهٔ وحید مازندرانی، تهران: علمی و فرهنگ، ج ۱.
۲۶. گلیدو، ای.اچ (۱۳۷۶). اوضاع اقتصادی ایران در آغاز قرن بیستم، ترجمه معصومه جمشیدی و ...، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
۲۷. لندور، آرنولد هنری ساویچ (۱۳۸۸). در سرزمین آرزوها (اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بازرگانی ایران در آستانه مشروطیت). ترجمه علی‌اکبر عبدالرشیدی، تهران: اطلاعات.
۲۸. لیتن، ویلهلم (۱۳۶۷). ایران از نفوذ تا تحت‌الحمایگی. ترجمه مریم میراحمدی، تهران: معین.
۲۹. محمود، محمود (۱۳۵۳). تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی، جلدهای ۲ و ۴، تهران: اقبال.
۳۰. یکتایی، مجید (۱۳۵۵). تاریخ گمرک ایران. تهران: دانش.
مقالات:
۳۱. احمدی، فرج‌الله؛ آتشگران، مسعود؛ (۱۳۸۸) «کارکرد و عملکرد گمرکات عهد ناصری» تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره سوم، سال ششم، پاییز ۱۳۸۸، ۵- ۳۴.
۳۲. احمدی اختیار، مهدی؛ دهقان‌نژاد، مرتضی، «تحلیلی بر قرارداد گمرکی ایران و روسیه در دوره قاجار» تاریخ در آینه پژوهش، شماره دوم، سال ششم، بهار ۱۳۸۸، ۷- ۲۵.
۳۳. حسنی، سید رحمان، (۱۳۸۸). نقش شرکت‌های تجاری ایران و روسیه در اقتصاد دوران قاجار، تاریخ روابط خارجی، شماره ۴۱، ۱۳۳- ۱۴۶.
۳۴. زاهد، فیاض؛ موسوی، هدی، «نگاهی گذرا به گمرکات و قاچاق کالا در نیمه دوم قرن نوزدهم و تأثیر آن بر توسعه ملی در ایران» مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، شماره دوم، سال هشتم، بهار ۱۳۹۵. ۱۰۹- 35. سلیمی، حسین. (۱۳۷۵). «تأملی در نظریه نظام جهانی»، ماهنامه اطلاعات سیاسی- اقتصادی، ش ۱۰۷-۱۰۸.

روزنامه‌ها:
36- روزنامه اختر، ش ۴۰، سال ۱۶، ۱۳۰۷.
منابع خارجی:
37. Fateh,m.k. (1926), The economic position of Persia.
38.Floor,willem. (2003), Agriculture in Qajar Iran, Mage Publishers, washingtion, Dc.
39. Mcdaniel, Robert A. (1974), The Shuster Misson and the Persian Constitional Revolution, Bibliotheca Islamica, Mineapolis.
40.Wallerstein Immanuel, (1974),The Modern World-System: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the Sixteenth Century. New York: Academic.
41.-----------------. (1979), The Capitalist World- Economy, NY: Cambridge Univ.