کارکرد تلقینی خواب و خیال در توجیهات حاکمان به جامعه در تاریخ‌نگاری دورۀ مغولان و تیموریان

دوره 14، شماره 2
اسفند 1402
صفحه 59-82

نوع مقاله : پژوهشی کیفی

نویسنده

استادیار گروه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی دانشگاه فرهنگیان پردیس حکیم فردوسی البرز

چکیده
پرداختن به خواب و خیال برای توجیه اعمال شاهان و حاکمان و تلقین آن‌ها به جامعه، در تاریخ‏نگاری ایران اهمیت بسیاری دارد. تحلیل رؤیا و خیال یکی از رویکردهای خوانش متن، یعنی نشانهشناسی است. هدف اصلی این خوانش‏ بازسازی کارکرد نظامهای دلالتمند غیرزبانی برای اعمال و رفتار حاکمان در تاریخ است. خواب و خیال از نشانههای معنایی مهم است و در تاریخنویسی ایران جایگاه ویژهای دارد. کاربست این امر در منابع تاریخی و اعتنای اربابان قدرت به آن در دو محور قابل تشخیص است: مشروعیتبخشی و اعتباربخشی به اعمال و کردار شاهان. اهمیت خواب و تعبیر آن در قرآن کریم، روایات دینی و جریان تصوف نیز توجه مورخان را به این مقوله در جایگاه امری توجیهگر در برابر ادلۀ عینی و عقلی جلب می‌کرد. این امر در دوران مغولان و تیموریان با توجه به بروز بحران در مشروعیت دینی حاکمان از فراوانی بیشتری برخوردار است. با رویکرد مذکور، این سؤالات قابل طرح است‏: علل بیان رؤیا و خیال در آثار مورخان دورۀ مغولان و تیموریان چیست؟ در نظر حکام این دوره، خواب و خیال چه کاربری توجیهی و تلقینی‌ای برای جامعۀ ایران داشت؟ با اتکا به روش تحقیق تاریخی و بررسی شواهد این نتایج حاصل شد: بیان خیال و رؤیا در تاریخنگاری همواره وجود داشته است، اما در تاریخ میانۀ ایران گستردگی بیشتری دارد. همچنین، خواب و خیال کاربری توجیهی برای تلقین خواست شاهان و امرا و مشروعیتبخشی حکومت به جامعۀ ایرانی این دوره داشته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
- قرآن کریم
- ابن عربی، محی الدین(1375)، رسائل ابن عربی، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: مولی.
- امید، مسعود(1372)، «عالم مثال یا واسطه»، کیهان اندیشه، ش51، آذر و دی. صص 75-100.
- آژند، یعقوب(1369)، تاریخ ایران دوره تیموریان، تهران: جامی.
- برتشنایدر، امیلی(1381)، ایران و ماوراءالنهر در نوشته های چینی و مغولی سده‌های میانه، ترجمه هاشم رجب زاده، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- پلیو، پل(1382)، تاریخ سرّی مغولان، ترجمه شیرین بیانی، تهران: دانشگاه تهران.
- ثروت،منصور(1388)،«رؤیا و نقش‌آن در متون عرفانی»، زبان و ادب فارسی،سال52،شماره211.
- جرّ، خلیل(1370)، فرهنگ عربی لاروس، ترجمه سیدحمید طبیبیان، تهران: امیرکبیر.
- جعفری، جعفربن محمدبن حسن(1389) تاریخ یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران: علمی و فرهنگی.
- جوزجانی، منهاجالدین عثمان بن سراجالدین (1343)، طبقات ناصری (ج 2)،به کوشش عبدالحی حبیبی، کابل: انجمن تاریخ افغانستان.
- جوینی، علاءالدین عطاملک بن بهاءالدین محمد(1375)،تاریخ جهانگشای(3 ج)، به کوشش محمد قزوینی، تهران: دنیای کتاب.
- چیتیک، ویلیام(1392)، شرح سرفصل های فصوص الحکم، ترجمه حسین مریدی، تهران: الهام.
- حداد، وحیده و بیدهندی، محمد(1392)، «ماهیّت خواب و رؤیا از نگاه فارابی، سهروردی و ابن عربی»، اندیشه دینی (دانشگاه شیراز)، دوره 13، ش 4، پیاپی 49، زمستان. صص 49-68
- خوافی، فصیح احمدبن جلالالدین محمد(1339)، مجملفصیحی(2 ج)، به کوشش محمود فرخ، مشهد: کتابفروشی باستان.
- خواندمیر، غیاثالدین بن همامالدین (1362)،حبیبالسیر (ج 3)،به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابفروشی خیام.
- دولتشاه سمرقندی، دولتشاه بن علاءالدوله بختیشاه(1382)، تذکره الشعرا، به کوشش ادوارد براون، تهران: اساطیر.
- رحمانیان،داریوش و حاتمی ،زهرا (1391)،مقدمه ای بر رویا شناسی تاریخی، مطالعه موردی: تصحیح انتقادی رساله منامیه، تهران:پژوهشکده تاریخ اسلام .
- رفیع‌پور، فرامرز(1376)، توسعه و تضاد، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
- رشیدیاسمی، غلامرضا(1313)، خیال، مجله تعلیم و تربیت، دوره اول، ش59.
- سمرقندی، کمالالدین عبدالرزاق (1382)، مطلع سعدین و مجمع بحرین( ج1بخش2)، به کوشش عبدالحسین نوائی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- شعبانی، امامعلی(1394)، عباسیان، رؤیا و سیاست، اراک: دانشگاه اراک.
- شوالیه،ژان و گربران،آلن(1387)، فرهنگ نمادها( ج3)، ترجمه سودابه فضائلی، تهران: جیحون.
- شیرازی،قطب الدین محمود بن مسعود(1383)،شرح حکمه الاشراق،به کوشش عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران:انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- طباطبائی، جواد(1373)، زوال اندیشه سیاسی در ایران، تهران: کویر.
- طوسی، خواجه نصیرالدین(1364)، اخلاق ناصری، تهران:خوارزمی، 1364.
- طهرانی، ابوبکر(1356)،تاریخ دیاربکریه، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، تهران: کتابخانه طهوری.
- علاء‌الدوله سمنانی، احمد بن محمد(1383)، مصنّفات فارسی شیخ علاءالدوله سمنانی، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران: علمی و فرهنگی.
- فروید، زیگموند(بی تا)، تعبیر خواب و بیماری های روانی، ترجمه ایرج پور باقر، تهران: آسیا.
- قبادی، حسینعلی و پورنامداریان، تقی و چیکتی، امبرتو و معارفی، مهدیس(1388)، «خواب و رؤیا در اندیشه مولوی»، پژوهش نامه زبان و ادب فارسی (گوهر گویا)، سال 3،ش 4،پیاپی 12، زمستان. صص 1-20
- قرشی، سیدعلی اکبر(1353)، قاموس قرآن(ج3)، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- کاتب، احمدبن حسین بن علی(1345)،تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- کاشانی،شمس الدین (1399)، شهنامه چنگیزی، به تصحیح وحید قنبری ننیز، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- کاشفی، فخرالدین علی بن حسین واعظ(1356)، رشحات عن الحیات، به کوشش علی اضغر معینیان، تهران: بنیاد نیکوکاری نوریانی.
- کشاورز، هادی و دهقانحسام پور، مهدی (1393)، «ایدئولوژی و تاریخ (خاستگاهها، نگرشها، کارکردها و نمونهها)»، تاریخ نو، ش 7، بهار. صص 121-157.
- گرین، کیت و لیبهان، جیل(1383)، درسنامه نظریه و نقد ادبی، ترجمه مازیار حسین زاده و دیگران، تهران: روزنگار.
- گولد، جولیوس و کولب، ویلیام.ل(1384)، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه محمدجواد زاهدی، تهران: مازیار.
- لوگوف، ژاک (1399)، تاریخ خیال- قهرمانان و شگفتیها در اروپای قرونوسطا، ترجمه آندیا عبائی و مریم عباسبیگی، تهران: روزنه.
- لین،جورج(‌1390)، ایران در اوایل عهد ایلخانی، ترجمه ابوالفضل رضوی، تهران: امیرکبیر.
- مجلسی، محمدباقر(1403 ه. ق)، بحارالانوار (ج 20 و 58)، بیروت: مؤسسه الوفاء.
- معلوف، لوئیس(2009 )، المنجد فی‌اللغه، بیروت: المطبعه الکاثولیکیه.
- معین، محمد(1381)،فرهنگ فارسی معین،(2 ج)، تهران: ادنا.
- ملائی توانی، علیرضا(1390)، «ملاحظاتی روش شناختی در چیستی و اعتبار تاریخ نگاری رسمی»، تاریخ نگری و تاریخ نگاری دانشگاه الزهرا، سال21،ش7، پیاپی 88،بهار و تابستان، صص87-113.
- مولوی، جلالالدین محمد(1372)، مثنویمعنوی، به کوشش محمّد استعلامی، تهران: زوّار.
- ملویل، چارلز(1393)، «تاریخنگاری در دوره مغول»، ترجمه خسرو خواجهنوری، پیام بهارستان، دوره 2، سال 7،ش 24.پاییز و زمستان. صص 207-216
- نجمرازی، ابوبکر عبدالله بن محمد (1365)، مرصادالعباد من المبدأ الیالمعاد، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران: علمی و فرهنگی.
- نجمالدین کبری، احمدبن عمر (بیتا)، فوائحالجمال و فواتحالجلال، ترجمه محمدباقر ساعدی خراسانی، به کوشش حسین حیدرخانی (مشتاق علی)، تهران: مروی.
- نطنزی، معینالدین (1336)،تاریخ ملوک شبانکاره، به کوشش ژان اوبن، تهران: خیام.
- وبر، ماکس(1387)، دین،قدرت،جامعه، ترجمه احمد تدین، تهران: قومس.
- همدانی، رشیدالدین فضلالله(1373)،جامعالتواریخ(2 ج)، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران: نشر البرز.
- یاحقی، محمدجعفر(1394)، «رساله منامیه از میرسیدعلی همدانی»، پژوهشهای زبانی و ادبی آسیای میانه (رودکی)، سال 16،ش 44.
- یزدی، شرفالدین علی(1336)،ظفرنامه(2 ج)، به کوشش محمد عباسی، تهران: امیرکبیر.
- Aristotle (1985), On Dreams, Translated by J. I. Beare, in: The complete works of Aristotle, Edited by Jonathan Barnes, New Jersey: Princeton university press.
- Bendix, Reinhard(1977), Max Weber: An Intellectual Portrait, University of California Press.
- Britannica Concise Encyclopedia,dream,2009.
- Chandler, Daniel (1995). Semiotics for Beginners. London: Routledge.
- Digby, Simon Advard(1990)," The Sufi Shaykh and the Sultan: A Conflict of Claims to Authority in Medieval India",Iran, vol.28, Published By: Taylor & Francis, Ltd.pp.71-81
- Hutcheon, Linda (1988). A Poetics of Postmodernism. New York: Routledge.
- Lamoureaux,John.C(2003), The Early Muslim Tradition of Dream Interpretation,New York: State University of New York Press.
- Tyson;Lois (1999); Critical Theory To day: A User-Friendly Guide; New York & London: Garland Publishing.
- Van Dijk, Teun. A( 2000), Ideology: A multidisciplinary approach, London: SAGE Publications Ltd.