استادیار گروه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی دانشگاه فرهنگیان پردیس حکیم فردوسی البرز
چکیده
پرداختن به خواب و خیال برای توجیه اعمال شاهان و حاکمان و تلقین آنها به جامعه، در تاریخنگاری ایران اهمیت بسیاری دارد. تحلیل رؤیا و خیال یکی از رویکردهای خوانش متن، یعنی نشانهشناسی است. هدف اصلی این خوانش بازسازی کارکرد نظامهای دلالتمند غیرزبانی برای اعمال و رفتار حاکمان در تاریخ است. خواب و خیال از نشانههای معنایی مهم است و در تاریخنویسی ایران جایگاه ویژهای دارد. کاربست این امر در منابع تاریخی و اعتنای اربابان قدرت به آن در دو محور قابل تشخیص است: مشروعیتبخشی و اعتباربخشی به اعمال و کردار شاهان. اهمیت خواب و تعبیر آن در قرآن کریم، روایات دینی و جریان تصوف نیز توجه مورخان را به این مقوله در جایگاه امری توجیهگر در برابر ادلۀ عینی و عقلی جلب میکرد. این امر در دوران مغولانو تیموریان با توجه به بروز بحران در مشروعیت دینی حاکمان از فراوانی بیشتری برخوردار است. با رویکرد مذکور، این سؤالات قابل طرح است: علل بیان رؤیا و خیال در آثار مورخان دورۀ مغولان و تیموریان چیست؟ در نظر حکام این دوره، خواب و خیال چه کاربری توجیهی و تلقینیای برای جامعۀ ایران داشت؟ با اتکا به روش تحقیق تاریخی و بررسی شواهد این نتایج حاصل شد: بیان خیال و رؤیا در تاریخنگاری همواره وجود داشته است، اما در تاریخ میانۀ ایران گستردگی بیشتری دارد. همچنین، خواب و خیال کاربری توجیهی برای تلقین خواست شاهان و امرا و مشروعیتبخشی حکومت به جامعۀ ایرانی این دوره داشته است.
- قرآن کریم
- ابن عربی، محی الدین(1375)، رسائل ابن عربی، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: مولی.
- امید، مسعود(1372)، «عالم مثال یا واسطه»، کیهان اندیشه، ش51، آذر و دی. صص 75-100.
- آژند، یعقوب(1369)، تاریخ ایران دوره تیموریان، تهران: جامی.
- برتشنایدر، امیلی(1381)، ایران و ماوراءالنهر در نوشته های چینی و مغولی سدههای میانه، ترجمه هاشم رجب زاده، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- پلیو، پل(1382)، تاریخ سرّی مغولان، ترجمه شیرین بیانی، تهران: دانشگاه تهران.
- ثروت،منصور(1388)،«رؤیا و نقشآن در متون عرفانی»، زبان و ادب فارسی،سال52،شماره211.
- جرّ، خلیل(1370)، فرهنگ عربی لاروس، ترجمه سیدحمید طبیبیان، تهران: امیرکبیر.
- جعفری، جعفربن محمدبن حسن(1389) تاریخ یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران: علمی و فرهنگی.
- جوزجانی، منهاجالدین عثمان بن سراجالدین (1343)، طبقات ناصری (ج 2)،به کوشش عبدالحی حبیبی، کابل: انجمن تاریخ افغانستان.
- جوینی، علاءالدین عطاملک بن بهاءالدین محمد(1375)،تاریخ جهانگشای(3 ج)، به کوشش محمد قزوینی، تهران: دنیای کتاب.
- چیتیک، ویلیام(1392)، شرح سرفصل های فصوص الحکم، ترجمه حسین مریدی، تهران: الهام.
- حداد، وحیده و بیدهندی، محمد(1392)، «ماهیّت خواب و رؤیا از نگاه فارابی، سهروردی و ابن عربی»، اندیشه دینی (دانشگاه شیراز)، دوره 13، ش 4، پیاپی 49، زمستان. صص 49-68
- خوافی، فصیح احمدبن جلالالدین محمد(1339)، مجملفصیحی(2 ج)، به کوشش محمود فرخ، مشهد: کتابفروشی باستان.
- خواندمیر، غیاثالدین بن همامالدین (1362)،حبیبالسیر (ج 3)،به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابفروشی خیام.
- دولتشاه سمرقندی، دولتشاه بن علاءالدوله بختیشاه(1382)، تذکره الشعرا، به کوشش ادوارد براون، تهران: اساطیر.
- رحمانیان،داریوش و حاتمی ،زهرا (1391)،مقدمه ای بر رویا شناسی تاریخی، مطالعه موردی: تصحیح انتقادی رساله منامیه، تهران:پژوهشکده تاریخ اسلام .
- رفیعپور، فرامرز(1376)، توسعه و تضاد، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
- رشیدیاسمی، غلامرضا(1313)، خیال، مجله تعلیم و تربیت، دوره اول، ش59.
- سمرقندی، کمالالدین عبدالرزاق (1382)، مطلع سعدین و مجمع بحرین( ج1بخش2)، به کوشش عبدالحسین نوائی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- شعبانی، امامعلی(1394)، عباسیان، رؤیا و سیاست، اراک: دانشگاه اراک.
- شوالیه،ژان و گربران،آلن(1387)، فرهنگ نمادها( ج3)، ترجمه سودابه فضائلی، تهران: جیحون.
- شیرازی،قطب الدین محمود بن مسعود(1383)،شرح حکمه الاشراق،به کوشش عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران:انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- طباطبائی، جواد(1373)، زوال اندیشه سیاسی در ایران، تهران: کویر.
- طوسی، خواجه نصیرالدین(1364)، اخلاق ناصری، تهران:خوارزمی، 1364.
- طهرانی، ابوبکر(1356)،تاریخ دیاربکریه، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، تهران: کتابخانه طهوری.
- علاءالدوله سمنانی، احمد بن محمد(1383)، مصنّفات فارسی شیخ علاءالدوله سمنانی، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران: علمی و فرهنگی.
- فروید، زیگموند(بی تا)، تعبیر خواب و بیماری های روانی، ترجمه ایرج پور باقر، تهران: آسیا.
- قبادی، حسینعلی و پورنامداریان، تقی و چیکتی، امبرتو و معارفی، مهدیس(1388)، «خواب و رؤیا در اندیشه مولوی»، پژوهش نامه زبان و ادب فارسی (گوهر گویا)، سال 3،ش 4،پیاپی 12، زمستان. صص 1-20
- قرشی، سیدعلی اکبر(1353)، قاموس قرآن(ج3)، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- کاتب، احمدبن حسین بن علی(1345)،تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- کاشانی،شمس الدین (1399)، شهنامه چنگیزی، به تصحیح وحید قنبری ننیز، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- کاشفی، فخرالدین علی بن حسین واعظ(1356)، رشحات عن الحیات، به کوشش علی اضغر معینیان، تهران: بنیاد نیکوکاری نوریانی.
- کشاورز، هادی و دهقانحسام پور، مهدی (1393)، «ایدئولوژی و تاریخ (خاستگاهها، نگرشها، کارکردها و نمونهها)»، تاریخ نو، ش 7، بهار. صص 121-157.
- گرین، کیت و لیبهان، جیل(1383)، درسنامه نظریه و نقد ادبی، ترجمه مازیار حسین زاده و دیگران، تهران: روزنگار.
- گولد، جولیوس و کولب، ویلیام.ل(1384)، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه محمدجواد زاهدی، تهران: مازیار.
- لوگوف، ژاک (1399)، تاریخ خیال- قهرمانان و شگفتیها در اروپای قرونوسطا، ترجمه آندیا عبائی و مریم عباسبیگی، تهران: روزنه.
- لین،جورج(1390)، ایران در اوایل عهد ایلخانی، ترجمه ابوالفضل رضوی، تهران: امیرکبیر.
- مجلسی، محمدباقر(1403 ه. ق)، بحارالانوار (ج 20 و 58)، بیروت: مؤسسه الوفاء.
- معلوف، لوئیس(2009 )، المنجد فیاللغه، بیروت: المطبعه الکاثولیکیه.
- معین، محمد(1381)،فرهنگ فارسی معین،(2 ج)، تهران: ادنا.
- ملائی توانی، علیرضا(1390)، «ملاحظاتی روش شناختی در چیستی و اعتبار تاریخ نگاری رسمی»، تاریخ نگری و تاریخ نگاری دانشگاه الزهرا، سال21،ش7، پیاپی 88،بهار و تابستان، صص87-113.
- مولوی، جلالالدین محمد(1372)، مثنویمعنوی، به کوشش محمّد استعلامی، تهران: زوّار.
- ملویل، چارلز(1393)، «تاریخنگاری در دوره مغول»، ترجمه خسرو خواجهنوری، پیام بهارستان، دوره 2، سال 7،ش 24.پاییز و زمستان. صص 207-216
- نجمرازی، ابوبکر عبدالله بن محمد (1365)، مرصادالعباد من المبدأ الیالمعاد، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران: علمی و فرهنگی.
- نجمالدین کبری، احمدبن عمر (بیتا)، فوائحالجمال و فواتحالجلال، ترجمه محمدباقر ساعدی خراسانی، به کوشش حسین حیدرخانی (مشتاق علی)، تهران: مروی.
- نطنزی، معینالدین (1336)،تاریخ ملوک شبانکاره، به کوشش ژان اوبن، تهران: خیام.
- وبر، ماکس(1387)، دین،قدرت،جامعه، ترجمه احمد تدین، تهران: قومس.
- همدانی، رشیدالدین فضلالله(1373)،جامعالتواریخ(2 ج)، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران: نشر البرز.
- یاحقی، محمدجعفر(1394)، «رساله منامیه از میرسیدعلی همدانی»، پژوهشهای زبانی و ادبی آسیای میانه (رودکی)، سال 16،ش 44.
- یزدی، شرفالدین علی(1336)،ظفرنامه(2 ج)، به کوشش محمد عباسی، تهران: امیرکبیر.
- Aristotle (1985), On Dreams, Translated by J. I. Beare, in: The complete works of Aristotle, Edited by Jonathan Barnes, New Jersey: Princeton university press.
- Bendix, Reinhard(1977), Max Weber: An Intellectual Portrait, University of California Press.
- Britannica Concise Encyclopedia,dream,2009.
- Chandler, Daniel (1995). Semiotics for Beginners. London: Routledge.
- Digby, Simon Advard(1990)," The Sufi Shaykh and the Sultan: A Conflict of Claims to Authority in Medieval India",Iran, vol.28, Published By: Taylor & Francis, Ltd.pp.71-81
- Hutcheon, Linda (1988). A Poetics of Postmodernism. New York: Routledge.
- Lamoureaux,John.C(2003), The Early Muslim Tradition of Dream Interpretation,New York: State University of New York Press.
- Tyson;Lois (1999); Critical Theory To day: A User-Friendly Guide; New York & London: Garland Publishing.
- Van Dijk, Teun. A( 2000), Ideology: A multidisciplinary approach, London: SAGE Publications Ltd.
فتحی,کوروش . (1402). کارکرد تلقینی خواب و خیال در توجیهات حاکمان به جامعه در تاریخنگاری دورۀ مغولان و تیموریان. جامعه شناسی تاریخی, 14(2), 59-82.
MLA
فتحی,کوروش . "کارکرد تلقینی خواب و خیال در توجیهات حاکمان به جامعه در تاریخنگاری دورۀ مغولان و تیموریان", جامعه شناسی تاریخی, 14, 2, 1402, 59-82.
HARVARD
فتحی,کوروش. (1402). 'کارکرد تلقینی خواب و خیال در توجیهات حاکمان به جامعه در تاریخنگاری دورۀ مغولان و تیموریان', جامعه شناسی تاریخی, 14(2), pp. 59-82.
CHICAGO
کوروش فتحی, "کارکرد تلقینی خواب و خیال در توجیهات حاکمان به جامعه در تاریخنگاری دورۀ مغولان و تیموریان," جامعه شناسی تاریخی, 14 2 (1402): 59-82,
VANCOUVER
فتحی,کوروش. کارکرد تلقینی خواب و خیال در توجیهات حاکمان به جامعه در تاریخنگاری دورۀ مغولان و تیموریان. جامعه شناسی تاریخی, 1402; 14(2): 59-82.