بررسی تطبیقی هویت اعتراضی و نهادهای سازمانبخشِ جنبش‌های اجتماعی در ایران طی سال‌های 1378-1396

دوره 14، شماره 1
شهریور 1402
صفحه 79-114

نوع مقاله : پژوهشی کیفی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جامعه شناسی سیاسی

2 دانشیار گروه جامعه شناسی سیاسی

چکیده
در مقالۀ حاضر با استفاده از نظریۀ بسیج منابع چارلز تیلی و با تأکید بر الگوی بسیج سیاسی تیلی، به بررسی ویژگی‌های سازمان‌یابی در سه جنبش اعتراضی سال‌های 1378، 1388 و 1396 در ایران پرداخته شده است. پرسش اصلی این تحقیق آن است که تفاوت‌ها و شباهت‌های هریک از این جنبش‌ها از منظر فرایند سازمان‌یابی (هویت مشترک و نهادهای سازمان‌دهنده) چه بوده است؟ روش این پژوهش، مقایسۀ تطبیقی تاریخی این سه جنبش برپایۀ تحلیل تفسیری اسناد و مقایسۀ موردهاست. برپایۀ نتایج حاصل از تحقیق، تفاوت‌ها و شباهت‌های سه جنبش مورد بررسی از منظر سازمان‌یابی تعیین شده است. تشکل‌های سازمان‌دهنده در جنبش 1378، عمدتاً ترکیبی از احزاب رسمی اصلاح‌طلب، تشکل‌های رسمی دانشجویی و حلقه‌های روشنفکری دینی هستند. سازمان در جنبش 1388 مرتبط با کمپین‌های انتخاباتی و ستادهای انتخاباتی، احزاب رسمی اصلاح‌طلب و تشکلات رسمی دانشجویی است، اما نقش محوری بر مشارکت از پایین به بالای طبقۀ متوسط شهری و شبکه‌سازی‌های وسیع این طبقه از طریق تکنولوژی‌های ارتباطی استوار است. در مقایسه با جنبش‌های 1378 و 1388، در جنبش 1396 هسته‌های معترض صنفی یا گروه‌های معترضی که مستقیماً در معرض تهیدستی قرار داشتند، موتور محرک سازمانی جنبش 1396 هستند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
1. اقتصاد ایرانی (1392)، چه تعداد کارگر در کشور داریم؟، http://www.ireconomy.ir/fa/page/5174
2. اعتماد آنلاین (1399)، https://etemadonline.com/topics/81286
3. بشیریه، حسین (1381)، دیباچه‌ای بر جامعه شناسی سیاسی ایران دوره جمهوری اسلامی ایران، نگاه معاصر.
4. بشیریه و همکاران (1380)، جنبش دانشجویی و کوشش برای نقد قدرت، نشریه بازتاب اندیشه، تیر 1390، شماره 16
5. بهاور، عماد (1388)، سازمان مجازی و رهبری فرضی؛ تحلیلی بر علل تداوم جنبش سبز، http://www.emadbahavar.blogfa.com/post-25.aspx
6. بیات، آصف (1379)، سیاست های خیابانی؛ جنبش تهیدستان در ایران، ترجمه اسدالله نبوی، تهران: نشر شیرازه.
7. بیات، آصف (1390)، زندگی همچون سیاست؛ چگونه مردم عادی خاورمیانه را تغییر می دهند، ترجمه فاطمه صادقی، نشر اینترنتی.
8. بیات، آصف (1398)، طغیان طبقه متوسط فرودست، ایران فردا، شماره 57.
9. پورمختاری، نوید (1399)، فهم جنبش سبز به عنوان نهضت جنبش ها، https://www.kaleme.com/1399/02/27/klm-278865/
10. توللی، جواد (1398)، جریان صنفی دانشجویی علیه دوگانه اصلاح طلب- اصولگرا، https://www.radiozamaneh.com/478068/
11. تیلی، چارلز (1385)، از بسیج تا انقلاب، ترجمه علی مرشدی زاده، تهران: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
12. جبهه مشارکت (1388)، بیانیه جبهه مشارکت در مورد انتخابات 88، https://www.bbc.com/persian/iran/2009/07/090630_si_ir88_moshreka
13. جعفری‌پور، مرتضی (1398)، بررسی نقش شبکه های اجتماعی در جهت ایجاد فرصت ها و تهدیدهای عرصه سیاسی و اجتماعی؛ مطالعه موردی اعتراضات دی ماه 96، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شاهرود.
14. جلائی پور، حمیدرضا و نصر اصفهانی، آرش (1393)، رخدادهای انتخابات 1388 از چشم‌انداز تحلیل چهارچوب، جامعه‌شناسی تاریخی، بهاروتابستان93، دوره ششم، شماره 1، صص 137-162.
15. جلائی پور، حمیدرضا (1388)، جنبش سبز رهبر حقیقی ندارد، https://snn.ir/fa/news/48532
16. جلائی‌پور، حمیدرضا (1389)، فهم جنبش دانشجویی در ایران، با تاکید بر فعالیت های دانشجویی در دوره اصلاحات (1376 -1384)، نشریه بررسی مسائل اجتماعی ایران، پاییز 1389، دوره اول، شماره 3.
17. جلائی‌پور، حمیدرضا(1391)، لایه‌های جنبشی جامعه ایران؛ دو جنبش کلان و ده جنبش خرد اجتماعی، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال هفتم، شماره چهارم، پاییز 91.
18. جلائی‌پور حمیدرضا و حاجی‌زادگان، ابوالفضل (2018)، شناسایی عوامل مؤثر بر «اعتراضات دی‌ماه 1396» در ایران، سایت خبری تحلیلی امتداد.
19. خرمشاد، محمد باقر؛ کرد، فاضل (1398)، طبقه متوسط و بسیج منابع رای دهی در ایران (1376-1396)، پاییز98، سال دهم، شماره 3.
20. دارالشفا، یاشار (1399)، گاه شمار تحلیلی اعتصاب‌ها، اعتراض‌ها و تشکل‌یابی کارگران در ایران، بخش سوم، نشریه نقد.
21. روشنایی، نسیم (2014)، چرخه حیات جنبش سبز، www.radiozamaneh.info/170942
22. سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی (1388)، بیانیه سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی در باره حوادث پس از انتخابات ریاست جمهوری سال88، https://www.bbc.com/persian/iran/2009/06/090630_op_ir88_mojahedin-enghelab
23. شکری، جلیل (1397)، مروری تحلیلی بر اعتصابات و اعتراضات اخیر طبقه کارگر و دانشجویان، نشریه اینترنتی نقد.
24. شمسی، عبداالله (1390)، جریان شناسی فکری- سیاسی گروه های دوم خردادی؛ مبانی فکری سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، نشریه پیام، زمستان 1390، شماره 108.
25. صابر، هدی (1386)، هویت فرار: گذری بر سیر تحول هویتی انجمن های اسلامی، دوماه نامه چشم انداز ایران، شماره 43، اردیبهشت و خرداد.
26. صفدری، مینا (1399)، بررسی مقایسه ای بازتاب ناآرامی های دی ماه 96 در روزنامه ها به تفکیک دو جناح سیاسی، پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه سوره، دانشکده فرهنگ و ارتباطات.
27. ظریفی‌نیا، حمیدرضا (1378)، کالبدشکافی جناح های سیاسی ایران از 1358 تا 1378، تهران:‌آزادی اندیشه.
28. عارف، پیمان (1398)، جنبش دانشجویی ایران در دهه نود، https://www.bbc.com/persian/blog-viewpoints-50705009
29. عجمی، علی (1399)، نگاهی به جنبش دانشجویی دهه نود، https://www.tribunezamaneh.com/archives/229247
30. علیزاده، توحید (2018)، مروری بر چهار دهه جنبش دانشجویی ایران، https://iramcenter.org/fa/four-decades-of-iranian-student-movement/
31. کاظمی، عباس (1383)، جامعه شناسی روشنفکری دینی در ایران، تهران: طرح نو.
32. کسرایی، محمد و پوزش شیرازی، علی (1390)، تحلیل گفتمان جنبش دانشجویی پس از پیروزی انقلاب اسلامی با استفاده از نظریه گفتمان لاکلائو و موفه (1376 – 1358)، نشریه سیاست، پاییز90، شماره 19.
33. محمدی، مجید (1388)، رهبری جنبش سبز: شبکه ای، غیر متمرکز، تعاملی و توافقی، https://www.radiofarda.com/a/F7_Commentary_on_Iran_Green_Movement_Leadership/1838153.html
34. مسعودی‌نیا، حسین و محمدی‌فر، مینا (1391)، بررسی رابطه میان رشد طبقه متوسط جدید و افزایش تقاضا برای مشارکت سیاسی، دوفصلنامه جامعه شناسی اقتصادی و توسعه، شماره اول، بهار تابستان 91، صفحات 147-180.
35. مدنی، سعید (1393)، جنبش سبز؛ دیروز، امروز، فردا، http://mihan.net/1393/11/12/26/
36. مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (1396)، http://www.ispa.ir/Default/Details/fa/1860/14
37. مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (1397)، http://ispa.ir/Default/Details/fa/1952
38. مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (2018)، نظرسنجی پیرامون اعتراضات دی ماه 1396، http://ispa.ir/Default/Details/fa/1846
39. موسوی، میرحسین (1391)، چنین گفت میرحسین؛ مجموعه سخنرانی ها، گفتگوها، بیانیه‌ها، یادداشت‌ها، اطلاعیه ها و پیام‌های میرحسین موسوی از بهمن 1378 تا اسفند 1389، کانون دکتر علی شریعتی.
40. یوسفی اشکوری، حسن (1376)، در تکاپوی آزادی، تهران، قلم، ج2.
41. Jalaeipour, Hamidreza (2000); Religious Intellectuals and political Action in Reform Movement, http://www.seraj.com
42. Ragin, C.C. (1994) “Constructing Social Research: in the unity and Diversity of Method, London: Pine forg Press