شهرنشینی در موقعیت مرزی: تحول حیات شهری در دربند دورۀ اسلامی با تکیه بر سهم عامل کوچ‌نشین

دوره 13، شماره 2
اسفند 1401
صفحه 385-424

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار تاریخ، دانشگاه تربیت مدرس تهران، ایران

چکیده
در این مقاله، شهرنشینی در شمال قفقاز به‌مثابۀ یک مؤلفۀ مهم حیات اجتماعی در پیوند با موقعیت جغرافیایی و یک عامل ساختاری بومی یعنی «کوچ‌نشینی» بررسی شده است. کانون تمرکز آن، شهر تاریخی دربند و مقطع تاریخی مطالعه، دورۀ اسلامی با تمرکز بر سده‌های یازدهم/ هفدهم و دوازدهم/ هجدهم است. مسئلۀ محوری پژوهش ناظر بر واکاوی علل و عواملی است که مانع از تکوین یک شهرنشینی پررونق، پایدار و واجد هم‌بستگی اجتماعی در این مکان شد. مدعای پژوهش آن است که موقعیت راهبردی دربند در مرز ایران و دشت قبچاق، زمینه‌ای برای اعمال اقتدار دولت در قالب سیاست‌های مرزبانی و تکوین یک جامعۀ شهری در مقیاس محدود فراهم می‌کرد. هم‌زمان، دسترسی دربند به دریای خزر و تجارت چشمگیر آن، زمینه‌ساز شکل‌گیری یک شهرنشینی محدود اما پایدار در این مکان شد. باوجوداین، تجمع و گونه‌گونی کم‌مانند نیروهای کوچ‌نشین در داغستان و ظرفیتی که در این ناحیه برای اعمال نفوذ دولت‌های رقیب و ایجاد ناامنی وجود داشت، مانع از توسعۀ این شهرنشینی بود. تبیین رابطۀ موقعیت جغرافیایی، سیاست‌های مرزبانی و سهم نیروهای تمرکزگریز در فرسایش حیات شهری هدف اصلی این تحقیق است که با رویکرد جامعه‌شناسی تاریخی و رهیافت تببین علّی به آن پرداخته می‌شود. نتیجۀ پژوهش نشان می‌دهد که بین موقعیت مرزی دربند و شکل‌گیری و تحول حیات شهری آن در گذار تاریخ می‌توان رابطۀ معناداری را تشخیص داد. در این زمینه، عامل تجارت چونان پویه‌ای ایجابی و نیروهای کوچ‌نشین همچون عاملی فرساینده سهم تعیین‌کننده‌ای داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
- ابن بزاز اردبیلی، توکلی بن اسماعیل (1373)، صفوه الصفا در ترجمه احوال و اقوال و کرامات شیخ صفی‌الدین اسحاق اردبیلی، تصحیح غلامرضا طباطبائی مجد؛
- ابن ‌رسته (1892)، کتاب الاعلاق النفیسه، چاپ دخویه، لیدن: مطبعه بریل.
- ابن مسکویه، ابوعلی (1380)، تجارب الامم و تعاقب الهمم، چاپ عبدالمحمد آیتی، تهران: انتشارات سروش، ج 5.
- ابن‌‌اثیر، ابوالحسن علی (1407ق.)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارالکتب العلمیه، ج8؛
- ابن‌خردادبه (1889)، کتاب المسالک و الممالک، چاپ دخویه، لیدن: مطبعه بریل.
- ابوالقاسم ابن‌حوقل (1938)، کتاب صوره الارض، چاپ کرامرس، لیدن: مطبعه بریل.
- استرآبادی، محمدمهدی بن محمدنصیر(1341)، جهانگشای نادری، به کوشش عبدالله انوار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- اسکندربیگ منشی ترکمان (1382)، تاریخ عالم‌آرای عباسی، تصحیح ایرج افشار، تهران: امیرکبیر؛
- اسنادی از روابط ایران و روسیه از صفویه تا قاجاریه (1387)، ترجمه رحیم مسلمانیان قبادیانی و بهروز مسلمانیان قبادیانی، به کوشش حسین احمدی، تهران: مرکز انتشارات وزارت امور خارجه.
- اشرف، احمد (1353)، «ویژگی‌های تاریخی شهرنشینی در ایران، دوره اسلامی»، مطالعات جامعه‌شناختی، دوره قدیم، شماره 4، ص 7-49.
- اشرف، احمد (1359) موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران: دوره قاجاریه، تهران: زمینه.
- اشرفیان، ک. ز. و آرانوا، م. ر.(1356). دولت نادرشاه افشار، ترجمه حمید امین، تهران: انتشارات شبگیر.
- اصفهانی، محمدمعصوم بن خواجگی(1368)، خلاصه السیر، تاریخ روزگار شاه صفی صفوی، تهران: نشر علمی.
- افوشته‌ای نطنزی، محمود بن هدایت الله (1373) نقاوه الآثار فی ذکر الاخیار، تصحیح احسان اشراقی، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- امینی هروی، صدرالدین ابراهیم (1383)، فتوحات شاهی، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی؛
- اولیا چلبی، محمد ظلی بن درویش (1314ق.)، اولیاچلبی سیاحت‌نامه‌سی‌، چاپ احمد جودت، استانبول؛
- باربارو، جوزافا و دیگران (1381)، سفرنامه ونیزیان در ایران، (شش سفرنامه)، ترجمه منوچهر امیری، تهران: انتشارات خوارزمی.
- باکیخانوف، عباسقلی‌آقا (1383)، گلستان ارم، تصحیح عبدالکریم علیزاده و دیگران، تهران: انتشارات ققنوس؛
- بلاذری، احمدبن یحیی (1319 ق)، کتاب فتوح البلدان، چاپ دخویه، قاهره: شرکه طبع کتب العربیه؛
- بنداری اصفهانی، فتح بن علی (1356) زبده النصره و نخبه العصره یا تاریخ سلسله سلجوقی، ترجمه محمدحسین جلیلی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- پاکزاد، جهانشاه (1390)، تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران از آغاز تا دوران قاجار، تهران: انتشارات آرمانشهر؛
- تکتاندرفن دریابل، ژرژ (1351)، ایترپرسیکوم، گزارش سفارتی به دربار شاه عباس اول، ترجمه محمود تفضلی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- جهانگشای خاقان (تاریخ شاه اسماعیل) (1364)، تصحیح الله دتا مضطر، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
- حبیبی، سیدمحسن (1384) از شار تا شهر: تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تفکر و تأثر، تهران: دانشگاه تهران.
- حسینی قمی، قاضی احمد بن شرف‌الدین حسین(1383). خلاصه التواریخ، 2 جلد، تصحیح احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
- حمدالله مستوفی قزوینی (1362)، نزهت القلوب، تصحیح گای لیسترنج، تهران: انتشارات دنیای کتاب.
- خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین حسینی (1380)، حبیب السیر فی اخبار ابناء البشر، زیرنظر محمد دبیرسیاقی، تهران: انتشارات خیام.
- رشیدالدین فضل‌الله همدانی (1373)، جامع التواریخ، تصحیح و تحشیه محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران: البرز.
- رضا، عنایت الله (1386)، اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه.
- رفیع انصاری، میرزامحمد (1397)، دستورالملوک، متن کامل بر اساس نسخه حیدرآباد هند، به کوشش نوبواکی کُندو، توکیو: مؤسسه مطالعات زبانها و فرهنگهای آسیا و آفریقا، دانشگاه مطالعات شرقی توکیو.
- رهربرن، کلاوس(1349) نظام ایالات در دوره صفویه، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- روملو، حسن‌بیگ (1384). احسن التواریخ، چاپ عبدالحسین نوایی، 3 جلد، تهران: انتشارات اساطیر.
- سمرقندی، عبدالرزاق کمال‌الدین(1383)، مطلع‌السعدین و مجمع‌البحرین، 4 جلد، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- شاملو، ولی‌قلی بن داودقلی (1371) قصص‌الخاقانی، سیدحسن سادات ناصری، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- شروانی، جمال‌الدین خلیل (1375)، نزهه المجالس، تصحیح، تحقیق، مقدمه و تعلیقات از محمدامین ریاحی، تهران: انتشارات علمی.
- غفاری کاشانی، ابوالحسن (1369)، گلشن مراد، به اهتمام غلامرضا طباطبائی مجد، تهران: انتشارات زرین.
- فضلی خوزانی اصفهانی (1398)، افضل التواریخ، روزگار و زندگانی شاه طهماسب اول صفوی(930-984 ه.ق.)، دفتر اول از مجلد دوم، به کوشش احسان اشراقی و قدرت الله پیشنماززاده، تهران: مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب.
- کاتف، فدت آفانسویچ (1356)، سفرنامه کاتف، ترجمه محمدصادق همایون‌فرد، تهران: کتابخانه ملی ایران.
- کندلی هریسچی، غفار (1374)، خاقانی شروانی: حیات، زمان و محیط او، ترجمه میرهدایت حصاری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- گلستانه، ابوالحسن بن محمدامین (1356)، مجمل التواریخ، چاپ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- مجیدزاده، یوسف (1368)، آغاز شهرنشینی در ایران، تهران: مرکز نشر دانشگاهی؛
- مروی، محمدکاظم (1364)، عالم‌آرای نادری، مقدمه، تصحیح و تحشیه محمدامین ریاحی، 3 جلد، تهران: انتشارات زوار.
- مروی، محمدکاظم(1369). تاریخ عالم‌آرای نادری، چاپ دکتر محمد امین ریاحی، 3 جلد، تهران: نشر علم.
- مسعودی، علی بن حسین (1965-1979)، مروج الذهب الذهب و معادن الجوهر، چاپ شارل پلا، بیروت، ج2؛
- مقدسی، محمدبن احمد (1877)، کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، چاپ دخویه، لیدن: بریل؛
- منجم یزدی، ملاجلال الدین محمد (1398)، تاریخ عباسی (روزنامه ملاجلال)، تاریخ ایران در روزگار شاه عباس صفوی، تصحیح مقصودعلی صادقی، تهران: نگارستان اندیشه.
- میرزاسمیعا(1368) تذکره الملوک، به کوشش سیدمحمد دبیرسیاقی، به ضمیمه سازمان اداری حکومت صفوی یا تعلیقات مینورسکی، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: امیرکبیر.
- مینورسکی، ولادیمیر فئودورویچ (1387الف). تاریخ شروان و دربند، ترجمه محسن خادم، تهران: نشر کتاب مرجع.
- نسوی، شهاب‌الدین محمد خرندزی زیدری (1384)، سیرت جلال‌الدین منکبرنی، تصحیح، مقدمه و تعلیقات مجتبی مینوی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- نصیری، علی‌نقی(1371) القاب و مواجب دوره سلاطین صفویه، تصحیح یوسف رحیم‌لو، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
- نصیری، محمدابراهیم بن زین‌العابدین (1373)، دستور شهریاران (سالهای 1105 تا 1110 ه.ق.)، تصحیح محمدنادر نصیری مقدم، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- واله اصفهانی، محمدیوسف (1372)، خلد برین (ایران در روزگار صفویان)، به کوشش میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمودافشار.
- واله قزوینی اصفهانی، محمدیوسف (1380) خلد برین، تاریخ ایران در روزگار شاه صفی و شاه عباس دوم (1038-1071 ه.ق.)، تصحیح و تعلیق و توضیح و اضافات محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- وحید قزوینی، محمدطاهر (1383)، تاریخ جهان‌آرای عباسی، تصحیح سیدسعید میرمحمدصادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- وزیراف، حیدر (1386)، دربندنامه جدید، تصحیح جمشید کیانفر، تهران: میراث مکتوب.
- یوسفی‌فر، شهرام (1384)، «تأملاتی در مقوله شکل شهر و مناسبات شهرنشینی در سده‌های میانه تاریخ ایران»، فرهنگ، شماره 56، زمستان، صص 217-261.
- یوسفی‌فر، شهرام (1389)، «الگوهای پیدایش شهر و شهرنشینی در تاریخ ایران»، تاریخ ایران، شماره 64، صص 145-170.
- Abdullaev, G. V. (1965) Azerbaidzhan v xviii veke i vzaimootnesheniia ego c rossiei, Baku, Izdatel'stvo Nauk.
- Aimé-Martin, L. (ed.) (1848). Lettres édifiantes et curieuses concernant l'Asie, l'Afrique et l'Amérique, 4 tomes, éd. Société du Panthéon littéraire, Paris. vol. IV;
- Barbaro, J. & A. Contarini (1873), Travels to Tana and Persia: A narrative of Italian travels in Persia in the 15th and 16th centuries‬, London‬: ‎Hakluyt society‬;
- Beiberstein, Marshahh von (1798), Tableau des provinces situées sur la côte occidentale de la mer caspienne entre les fleurs Terek et Kour, St. Petersburg: n.p.
- Bell, John (1762), Travels from St. Petersburg in Russia to Diverse Parts of Asia, Glasgow: Gale, ECCO.
- Bosworth, C. E. (1997), "al-Ķabķ" in Encyclopedia of Islam, 2d edition, vol. V, p. 341.
- Brosset, M. (1849), Histoire de la Georgie dupuis l’antiquite jusqu’au XIXe siècle, vol. I, S. Petersbourg: Imperimerie de l’Académie impérial de sciences;
- Caves, Rager, W. (2005) (ed.), Encyclopedia of the City, Rutledge, London & New York.
- Cook, John (1770), Voyages and Travels through the Russian Empire, Tartary and Parts f the Kingdom of Persia, 2 vols. Edinburgh: published by the author.
- Gadjiev, Murtazali (2017), "Construction Activities of Kavâd I in Caucasian Albania", Iran and the Caucasus, 21 (2017), pp. 121-131;
- Gaube, Heinz (2008), "Iranian Cities", in Salma K. Jayyusi et al. (eds), The City in the Islamic World, Leiden & Boston: Brill.
- Gerber, Yuhan Gustav (1760), Opisanie Stran i narodov vdol' zapadnogo berega kaspiyskogo moria 1728 g. Istoria geografia i etnografia Dagestana, St. Petersburg: Uchebniki dlia Shkoli.
- Gmelin, Samuel Gottlieb (2007), Travels through northern Persia, 1770-1774, translated and annotated by Willem Floor, Mage Publishers.
- Hanway, Jonas (1753), An Historical Account of British Trade over the Caspian Sea, London.
- Hayati Tabrizi, Qasem Beg (2019), A Chronicle of the Early Safavids and the Reign of Shah Esmai'l (907-930/1501-1524), Persian Edition and Introduction by Kioumars Ghereghlou, New York: American Oriental Society, 2019
- Kartlis Tskhovreba (KT), A History of Georgia, Tbilisi: Artanuji Publishers.
- Khuzani Isfahani, Fazli Beg (2015), A Chronicle of the Reign of Shah 'Abbas, ed. & introduction by Kioumars Ghereghlou, London: Gibb Memorial Trust;
- Lemercier-Quelquejay, Chantal (1985), "Les routes commerciales et militaires au Caucase du Norde au XVIème et XVIIème siecles", Central Asian Survey, vol. 4, no. 3;
- Lemercier-Quelqujay, Chantal (1984), "La Structure sociale, politique et religious du Caucase du nord au XVIe siècle", Cahiers du monde russe et sovietique, vol. 25 no. 2/3, pp. 125-142;
- Leviatov, V. N., (1948) Ocherki iz istorii Azerbaidzhana v XVIII veke, Baku: Elm;
- Matthee, Rudi (2004), "Blinded by Power: The Rise and fall of Fath Ali Khan Daghestani, Grand Vizier under Shah Sultan Hoseyn Safavi (1127/1715-1133/1720)", Studia Iranica 33, p. 179-220.
- Nikitin, Afanasy (1958), Khozhenie za Tri Moria Afanaci Nikitina, 1466-1472 gg., Moscow;
- Olearius, Adam (1669), The Voyages and Travells of the Ambassadors Sent by Frederick Duke of Holstein…, 3 vols. London.
- Petrushevskii, I. P. (1949) Ocherki po istorii feodal’nikh otnosheniiy v Azerbaidzhane I Armenii v XVI- nachale XIX vv. Leningrad.
- Pliny, (1855) Natural History of Pliny, with an English translation by John Bostock & H. T. Riley, vol. II, London: Henry G. Bohn;
- Procopius (1928), History of the Wars, leob Classical Library, vol. I,
- Strabo, (1969), The Geography of Strabo, with an English translation, London: Leob Classical Library;