پیامدهای اجتماعی اشغال هجده‌سالۀ تبریز (993ـ1012ق/ 1585ـ 1604م)

دوره 13، شماره 2
اسفند 1401
صفحه 217-250

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده
اختلافات داخلی دورۀ شاه محمد خدابنده، مشکلات اوایل حکومت شاه‌عباس و صلح استانبول موجب تداوم اشغال تبریز شد. از سال 993ق/ 1585م تبریز به اشغال امپراتوری عثمانی درآمد و اندکی بیش از هجده سال زیر سلطۀ همسایۀ غربی قرار گرفت. اشغال هجده‌سالۀ تبریز با استقرار سیستم دیوان‌سالاری، نظام تیمار و حضور تعداد زیادی از قوای بیگانه همراه بود که باتوجه‌به تفاوت‌های دو طرف، پیامدهای اجتماعی چندی به همراه داشت. در پژوهش حاضر تلاش می‌شود با روش توصیفی ـ تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای پیامدهای متعدد اشغال شهر را موردمطالعه قرار داده و به سؤال اصلی پاسخ داده شود. اشغال هجده‌سالۀ تبریز با چه پیامدهای اجتماعی همراه بوده است؟ به‌نظر می‌رسد حملات و اشغال شهر علاوه‌بر آسیب‌های مستقیم به بافت کالبدی و عامل انسانی که سبب افول شهر و شهرنشینی شده، پیامدهای اجتماعی چندی در حوزه‌های سیاسی، اداری، اجتماعی و فرهنگی به همراه داشته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
احمد یاقی، اسماعیل، (1379)، دولت عثمانی از اقتدار تا انحلال، ترجمه رسول جعفریان، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
امامی خویی، محمد تقی، (1395)، تاریخ امپراتوری عثمانی، تهران: سمت.
اوحدی بلیانی، تقی الدین محمد، (1389)، عرفات العاشقین و عرصات العارفین، تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری و آمنه فخر احمد، تهران: میراث مکتوب.
اوزون چارشی لی اسماعیل حقی، تاریخ عثمانی، ترجمه ایرج نوبخت، تهران، موسسه کیهان،1370.
اولیاچلبی، محمد ظلی ابن درویش، (1314 ق)، اولیاچلبی سیاحتنامه‌سی، بی‌جا: اقدام مطبعه‌سی.
اینالجق، خلیل، (1394)، امپراتوری عثمانی، عصر متقدم 1300- 1600، کیومرث قرقلو، تهران: بصیرت، چ دوم.
ایواغلی، حیدر بن ابوالقاسم، مجمع الانشاء (نسخه خطی)، کتابخانه ملی، ش 813501.
بیات، اروج بیک، (1338)، دون ژوان ایرانی، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
پچوی، ابراهیم، (1283 ق)، تاریخ پچوی، استانبول: مطبعه عامره.
پورمحمدی املشی، نصرالله (1388)، «اوضاع اجتماعی و اقتصادی تبریز عصر صفوی»، فصلنامه علمی- پژوهشی تاریخ اسلام و ایران، ش 1، صص 1- 25.
تاوارنیه، ژان باتیست، (1389)، سفرنامه تاوارنیه، ترجمه حمید ارباب شیرانی، تهران: نیلوفر.
جعفریان، رسول، (1379)، صفویان در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
جملی کارری، جووانی فرانچسکو، (1348)، سفرنامه کارری، عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز: اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی.
جنابدی، میرزا بیک، (1378)، روضه الصفویه، به کوشش غلام‌رضا طباطبایی مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
حاجی خلیفه مصطفی ابن عبدالـله، کاتب چلبی، (بی‌تا)، جهان‌نما، استانبول: بی‌نا.
دورسون، داوود، (1381)، دین و سیاست در دولت عثمانی، ترجمه منصوره حسینی و داوود وفایی، تهران: مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
رحیمی زاده چاوش، (1387)، لشکرکشی عثمان پاشا به آذربایجان و تصرف تبریز در: تاریخ عثمان پاشا (شرح یورش‌های عثمانی به قفقاز و آذربایجان و تصرف تبریز)، به کوشش یونس زیرک، ترجمه نصرالله صالحی، تهران: طهوری.
سجادی، صادق، (1379)، «اقطاع»، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 9، صص 643- 665.
سلانیکی، مصطفی افندی، (1281)، سلانیکی تاریخی، استانبول: مطبعه عامره.
شاردن، ژان، (1372)، سفرنامه شاردن، اقبال یغمایی، ج 2، تهران: توس.
صالحی، نصرالله، (1390)، «اهمیت و ضرورت ترجمه متون تاریخی عثمانی به زبان فارسی (مطالعه موردی تاریخ عثمان پاشا)»، پژوهش‌نامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، ش 23، صص 51-66.
صفی پور، علی‌اکبر، (1382)، «وقف نامه‌ای ناشناخته از دوران اشغال تبریز توسط عثمانیان در سال 998 هجری قمری»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 68 و 69، صص 142- 154.
عربخانی، رسول، (1387)، «جنگ‌های ایران و عثمانی در عهد شاه محمد خدابنده صفوی با تکیه بر تاریخ عثمان پاشا»، نامه تاریخ‌پژوهان، ش 15، صص 50- 67.
عون الهی، سید آغا، (1387)، تاریخ پانصدساله تبریز، پرویز شاهمرسی، تهران: امیرکبیر
فیگوئروآ، دن گارسیا دسیلوا، (1363)، سفرنامه فیگوئروآ، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو.
قمی، قاضی احمد بن شرف‌الدین الحسین الحسینی، (1383)، خلاصه التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران، چ دوم.
مستوفی، محمد محسن، (1375)، زبده التواریخ، تصحیح بهروز گودرزی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
منجم‌باشی، احمد بن لطف‌الله، (بی‌تا)، صحائف الاخبار، بی‌جا: بی‌نا.
منشی ترکمان، اسکندر بیک، (1382)، تاریخ عالم‌آرای عباسی، زیر نظر ایرج افشار، تهران: امیرکبیر، چ سوم.
مینورسکی، ولادیمیر، (1389)، تاریخ تبریز، ترجمه عبدالعلی کارنگ، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز: آیدین.
واله قزوینی اصفهانی، محمد یوسف، (1372)، خلد برین (ایران در زمان شاه صفی و شاه‌عباس دوم)، تصحیح میر هاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، چ دوم.
30 NUMARALI MÜHİMME DEFTERİ [s.248-370], (2016), Telhan ASLAN, YÜKSEK LİSANS TEZİ, ELAZIĞ: FIRAT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI.
39 NUMARALI MÜHİMME DEFTERİ’NİN TRANSKRİPSİYONU VE DEĞERLENDİRİLMESİ (s. 119-240), (2013), Murat YAZICI,YÜKSEK LİSANS TEZİ, ERZURUM: ATATÜRK ÜNİVERSİTES,SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İ.
54 NUMARALI MÜHİMME DEFTERİ, (2010), Fatime YAZICI, YÜKSEK LİSANS TEZi, ERZURUM: ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ,SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ.
645 NUMARALI Tebriz tahrir defteri, Ankara, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığ. www. devletarsivleri.gov.tr.
668 NUMARALI Tebriz tahrir defteri, Ankara, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığ. www. devletarsivleri.gov.tr.
72 NUMARALI MÜHİMME DEFTERİ (H.1002-1003), (2014),ZAFER ŞAHİN, YÜKSEK LİSANS TEZİ, İSTANBUL: MARMARA ÜNİVERSİTESİ TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ TÜRK TARİHİ ANABİLİM DALI.
BEY-ZÂDE, HASAN (AHMED PAŞA), (1997), HASAN BEY-ZÂDE TÂRÎHİ, Hazirlayan şevki Nezihi AYKUT, ANKARA: TÜRK TARİH KURUMU. 2004.vol. III.
HARÎMÎ, RAHÎMÎZÂDE İBRAHİMÇAVUŞ, (2006), KİTÂB-I GENCİNE-İ FETH-İ GENCE, Hasan DÜNDAR, Yüksek Lisans Tezi, Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
BİLGİLİ, Ali Sinan, (2016),OSMANLI TAHRİR DEFTERLERİNE GÖRE İRAN-AZERBAYCAN ŞEHİRLERİNDE ERMENİLER, Ermeni Araştırmaları, 53,pp99-140.
Matthee, Rudi, (2014), "THE OTTOMAN.SAFAVID WAR
oF 986-998/1578-90:MOTIVES AND CAUSES", International Journal of TurkishStudies,vol.20. Nos.1&2, p 1-20.
KILIÇ, ORHAN, (1999), "III. MURAD DEVRİ İCMÂL DEFTERLERİNE GÖRE TEBRİZ EYALETİ'NDE TIMÂR DÜZEN ",Ankara: XIII. Türk Tarih Kongresi,vol 3,pp 1-20.
ŎZTUNA, YILMAZ (1965), Tŭrkiye Tarihi ˛ Istanbul: HAYAT KITAPLARI.
SÂFÎ, MUSTAFA, (2003),ZÜBDETÜ,T-TEVÂRÎHİ, İBRAHİM HAKKI ÇUHADAR,ANKARA: TÜRK TARİH KURUMU.
SELÂNİKÎ,MUSTAFAEFENDİ, (1999),TARİH-İ SELÂN İKİ, Hazirlayan:MEHMETİPŞİRLİ, ANKARA:TÜRK TARİH KURUMU.
SOLAKZÂDE, Mehmet Hemdemi, (1298), Tarih-i Solakzâde,İstanbul:?
TA‘LÎKÎ-ZÂDE, MEHMED SUBHÎ, (2005), TEBRÎZİYYE, Hazırlayan Bülent ÖZKUZUGÜDENLİ, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ.