واکاوی قدرت اقتصادی در دوران قاجار از دیدگاه منابع قدرت اجتماعی مایکل مان

دوره 13، شماره 2
اسفند 1401
صفحه 179-216

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد جهرم

2 دانشجوی دکترای جامعه‌شناسی سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد جهرم

3 استادیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد جهرم

چکیده
هدف پژوهش بررسی قدرت اقتصادی در دوران قاجار در چارچوب رویکرد قدرت اجتماعی چهارگانۀ مایکل مان است. مایکل مان چهار منبع قدرت را از یکدیگر متمایز می‌کند: سیاسی، ایدئولوژیک، نظامی و اقتصادی. نوع پژوهش کیفی و روش آن کتابخانه‌ای است. این روش با استفاده از شیوۀ تحلیلی مایکل مان و سنجش منابع قدرت اجتماعی با چهار شاخص قدرت انجام‌گرفته است. فرض اصلی پژوهش این است که منابع قدرت در عصر قاجار نیز چهارگانه است. قدرت اقتصادی یکی از مهم‌ترین منابع قدرت در عصر قاجار است. منابع چهارگانه قدرت و به‌تبع آن عاملیت اجتماعی این منابع قدرت، یعنی دربار، روحانیون، رؤسای ایلات و عشایر و تجار در ارتباط نزدیک و مستمر با یکدیگر قرار داشتند. یافته‌های پژوهش نشان داد، نمایندگان اجتماعی قدرت اقتصادی، تجار، تلاش داشتند، استقلال خود را در تعامل و تقابل با نمایندگان دیگر منابع قدرت اجتماعی مانند دربار، روحانیون و سران ایلات و عشایر حفظ کنند. این‌گونه درگیری‌ها به هم‌پوشانی عاملان اجتماعی دو منبع قدرت اقتصادی و ایدئولوژیک، تجار و روحانیون، منجر شد. انقلاب مشروطه و جنبش تنباکو نتیجۀ نهایی هم‌پوشانی و به‌دنبال آن همکاری عاملیت اجتماعی این دو منبع قدرت اقتصادی و ایدئولوژیک در تقابل با قدرت سیاسی بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
آبراهامیان، یراوند. (1377) ایران بین دو انقلاب (از مشروطه تا انقلاب اسلامی)، ترجمه کاظم فیروزمند و دیگران، تهران: نشر مرکز
آزاد ارمکی، تقی؛ جنادله، علی. (1393). پیکربندی نهادی مبتنی بر موازنه قدرت در جامعه سنتی ایران (بازخوانی تحولات ایران از صفویه تا قاجاریه بر اساس رویکرد نهادگرایی تاریخی)، نشریه جامعه‌شناسی ایران، پاییز، دوره پانزدهم، شماره 3، ص 6-29.
الگار، حامد. (1358)، دین و دولت در ایران: نقش علما در دوره قاجاریه، ابوالقاسم سری، تهران: انتشارات توس.
اشپون، ویلفرید (1394)، جامعه شناسی تاریخی نوین: چارلز تیلی، تدا اسکاچپول، مایکل مان. در نظریه‌های روز جامعه‌شناسی (از ایزنشتات تا پسامدرن‌ها)، دیرک کسلر(ویراستار). ترجمه کرامت‌الله راسخ، تهران: انتشارات آگاه
اشرف، احمد. (1359)، موانع تاریخ رشد سرمایه‌داری در ایران دوره قاجاریه، تهران: انتشارات زمینه.
اکبری، امیر؛ وثوقی مطلق، رجبعلی؛ رحیمی، ام البنین. (1396)، منابع درآمد دولت قاجار در دوره مظفرالدین‌شاه، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخی دانشگاه آزاد اسلامی واحد محلات، سال دوازدهم، شماره 47، ص 81-112
پهنادایان، شاهین. (1396)، مروری بر ساختار اجتماعی و اقتصادی ایران عصر قاجار، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج، سال سیزدهم، شماره 38 ، ص 173- 194
ترابی فارسانی، سهیلا. (1384)، ریخت‌شناسی طبقه تجار مقارن جنبش مشروطیت، مجله علمی-پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره 40، ص 63 تا 88
ترابی فارسانی، سهیلا. (1384)، تجار، مشروطیت و دولت مدرن، تهران: نشر تاریخ ایران.
حاضری، علی‌محمد؛ رهبری، هادی. (1385)، بررسی ماهیت طبقاتی تجار در دوره قاجاریه، نشریه جامعه‌شناسی ایران، دوره هفتم، شماره 1، ص 66-99
دو گوبینو، کنت. (1360)، سه سال در ایران، ذبیح االله منصوری، تهران: نشر فرخی.
ربانی زاده، سید محمدرحیم؛ لطفی، لطف‌الله. (1394)، ساختار قدرت در ایران عصر ناصری، جستارهای سیاسی معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال ششم، شماره چهارم، زمستان، ص 57–77
رهبری، هادی (1387)، تجار و دولت در عصر قاجار (از همزیستی تا رویارویی)، تهران: انتشارات کویر
راسخ، کرامت‌الله. (1398)، سنت گرایی بازتابی (مبانی جامعه شناسی سیاسی ایران: عصر قاجار)، تهران: انتشارات آگاه
زاهد و موسوی (1397) جامعه و بازار در عصر ناصری، تهران: نشر تاریخ ایران
عیسوی، چارلز. (1362)، تاریخ اقتصادی ایران (قاجاریه 1232- 1215ق)، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر گستره
عیوضی، محمدرحیم؛ قاسمی، بهزاد. (1394)، جامعه‌شناسی سیاسی - تاریخی ایران معاصردرقلمرو اقتصاد، فصلنامه تاریخ‌پژوهی دانشگاه فردوسی مشهد، سال هفدهم، شماره 62، ص 63-88
فلور، ویلم. (1368)، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، جلد اول، ابوالقاسم سری، تهران: انتشارات توس
فوران، جان. (1378)، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران (از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی)، احمد تدین، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
کاتوزیان، محمدعلی (همایون). (1374)، اقتصاد سیاسی ایران (از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی)، محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز
کاتوزیان، محمدعلی (همایون). (1381)، تضاد دولت و ملت: نظریه تاریخ و سیاست در ایران، علی طیب، تهران: نشرنی.
کرزن، جورج ناتانیل. (1388)، ایران و قضیه ایران، غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
مارتین، ونسا. (1389)، دوران قاجار: چانه زنی، اعتراض و دولت در ایران قرن نوزدهم، افسانه منفرد، تهران: آمه.
ملک‌آرا، عباس میرزا. (1361)، شرح حال، به کوشش عبدالحسن نوائی، تهران: انتشارات بابک.
منصور بخت، قباد؛ حسینی، محسن. (1396)، نقش تجار در ورود صنایع جدید به ایران در دوره قاجاریه، دو فصلنامه علمی- تخصصی کارنامه تاریخ، سال سوم، شماره 8، ص 115-138
منابع انگلیسی:
Bryant, J. (2005). Grand, yet grounded: ontology, theory, and method in Michael Mann’s historical sociology. In An Anatomy of Power, Cambridge University Press, p 71-97
Carreira Da silva, Filipe. (2013). Time is of the essence: Remarks on Michael Mann’s The Sources of Social Power, Análise Social journal, Institute of Social Sciences (ICS) of the University of Lisbon
Collins, R. (2005). Mann’s transformation of the classic sociological traditions. In An Anatomy of Power, Cambridge University Press, p 19-32
Domhoff, G. William. (2005). The Four Networks Theory of Power: A Theoretical Home for Power Structure Research, Available from: https://whorulesamerica.ucsc.edu. Accesed octobr 29, 2020
Goldstone, J. A. (2005). A historical, not comparative, method: breakthroughs and limitations in the theory and methodology of Michael Mann’s analysis of power. In An Anatomy of Power, Cambridge University Press, p 263-282
Gorski, P. S. (2005). Mann’s theory of ideological power: sources, applications and elaborations. In An Anatomy of Power, Cambridge University Press, p 101-134
Hawkins, J. R. (2014). Historicizing the state in development theory: Michael Mann’s model of social power, Progress in Development Studies 14, pp. 299–308
Mann, M. A. (1986).The Sources of Social Power, Volume I: A History from the Beginning to 1760 AD. Cambridge University Press.
Mann, M. A. (1993).The Sources of Social Power, Volume II: The Rise of Classes and Nation-States, 1760 -1914. Cambridge University Press.
Schroeder, R. (2013). Introduction: the IEMP model and its critics. In An Anatomy of Power, Cambridge University Press, p 1-16
Whitmeyer, J.M. (1997). Mann's theory of power-a(syrnpathetic)critique,The British Journal of Sociology, Vol. 48, No. 2 (Jun., 1997), pp. 210-225