مفهوم ظل‌اللهی در عصر نادرشاه و تحولات اجتماعی ـ سیاسی براساس تکوین مناسبات جدید دانش ـ قدرت

دوره 13، شماره 2
اسفند 1401
صفحه 109-140

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسنده

دانشیار تاریخ ایران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده
مفاهیم متعددی جهت توجیه حکومت خلق شده و نظام دانش که اغلب توسط علمای دینی تولید می‌شد، تلاش کرده است آن را متناسب با شرایط تاریخی در ارتباط با خداوند تعریف و تثبیت کند. مفهوم ظل‌الله یکی از این مفاهیم است که در قالب نظام باورها برای حاکمان تعریف شده و به‌کار رفته است. این مفهوم اغلب در پیوند با مفاهیم مشروعیت‌بخش دیگر چون فره ایزدی و ... به یک معنا درنظر گرفته شده درحالیکه به گسست‌های معنایی آن در بستر تاریخی توجه نشده است. بنابراین این پژوهش به‌دنبال پاسخ به این پرسش است که مفهوم ظل‌اللهی در زمانۀ نادرشاه در نظام دانش ـ قدرت چگونه تعریف شده و چه کارکردی داشته است؟ این پژوهش با استفاده از مباحث نظری دانش ـ قدرت فوکو و رویکرد «تاریخ مفهوم» به تبیین مفهوم ظل‌اللهی، در عصر نادرشاه و پیامدهای آن خواهد پرداخت. نتایج این پژوهش نشان از آن دارد که در عصر نادری گسستی در نظام دانش صورت گرفته و دیوان‌سالاران مورخ به‌عنوان تولیدکنندگان دانش تلاش کردند با توجه به جدایی نادر از نظام مشروعیت‌ساز عصر صفوی برای او جایگاه متفاوتی تعریف کنند. به همین دلیل مفهوم ظل‌الله در این عصر به‌معنای موقعیتی مستقل و در ارتباط مستقیم با خدا در نظام دانش و قدرت تبیین شده و برای نادر به‌کار رفته است. این نظام جدید دانش ـ قدرت که در عصر نادری شکل گرفت، بعدها به تغییری بزرگ در تاریخ ایران منجر شد و در تحولات و تطورات نظم اجتماعی ـ سیاسی ایران یاری رساند.


کلیدواژه‌ها

موضوعات
- اورنگ آبادی، میرعبدالرزاق (1309)، مآثرالامراء، ج ۱، کلکته.
- استرآبادی، میرزا مهدی‌خان (1384)، دره نادره، تصحیح سیدجعفر شهیدی‌، تهران: علمی و فرهنگی.
- استرآبادی، میرزامهدی خان (1377)، جهانگشای نادری، تصحیح سید عبدالله انوار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- اسناد و مکاتبات تاریخی ایران «دوره افشاریه» (1364)، به کوشش محمدرضا نصیری، ج1، گیلان: نشر جهاد دانشگاهی دانشگاه گیلان.
- اکسورثی، مایکل(1388)، ایران عصر افشار، ترجمه امیر نیاکویی و صادق زیبا کلام، تهران: روزنه.
- ام‍ی‍رارج‍م‍ن‍د، س‍ع‍ی‍د (1363)، ظل‌الله و امام غایب: دین، نظام سیاسی و تغییر اجتماعی در ایران از آغاز تا سال ۱۸۹۰، بی‌جا: بی‌نام.
- اوتر، ژان (1363)، سفرنامه ژان اوتر عصر نادرشاه، ترجمه علی اقبالی، تهران: انتشارات جاویدان.
- آذر بیگدلی، لطفعلی بیگ (1378)، آتشکده، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن (1372)، الکواکب المنتشره فی القرن الثانی بعد العشره، تهران: دانشگاه تهران.
- ترکمان منشی، اسکندر بیگ (1382)، تاریخ عالم آرای عباسی، تصحیح ایرج افشار، 3جلدی، تهران: امیرکبیر.
- جوینی، عطاء‌ملک (1385)، تاریخ جهانگشای جوینی، تصحیح محمد قزوینی، 3جلدی، تهران: دنیای کتاب.
- حدیث نادرشاهی( 1376)، تصحیح، تحشیه و تعلیقات رضا شعبانی، تهران: مؤسسه انتشارات بعثت.
- خنجی، ف‍ض‍ل‌ال‍ل‍ه‌ ب‍ن‌ روزب‍ه‍ان‌ (1362)، سلوک‌الملوک، ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی‌ م‍وح‍د، ت‍ه‍ران‌: خوارزمی.‬
- دریفوس، هیوبرت؛ رابینو، پل (1376)، میشل فوکو: فراسوی ساختگرایی و هرمنیوتیک، ترجمه حسین بشیریه، تهران: نشر نی.
- دلوز، ژیل (1386)، فوکو، ترجمه نیکو سرخوش، افشین جهاندیده، تهران: نی.
- دهقانی، مهدی (1399)، نقش و جایگاه علماء در دوره فترت افغان و پادشاهی افشاریه (1135-1163ق)، فصلنامه پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، سال 53، شماره 2، صص 419-435.
- رز، جوزف (1377)، قدرت/دانش، ترجمه شجاع احمدوند، نشریه علوم سیاسی، سال 1، شماره 3، صص 206-234.
- روملو، حسن بیک (1357)، احسن التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: بابک.
- زرگری‌نژاد، غلامحسین (1398)، اندیشه و سیاست در ایران قاجار، ج1، تهران: نگارستان اندیشه.
- سرافرازی، عباس و دیگران (1397)، اندیشۀ ظل‌اللهی سلطان در نگرش تاریخنگارانۀ مورخان عصر افشاری؛ نمونه پژوهی: عالم آرای نادری و جهانگشای نادری، مجله پژوهشهای تاریخی، شماره 37، صص 19-38.
- سلطانی، سیدعلی اصغر (1397)، قدرت، گفتمان و زبان: سازوکارهای جریان‌ قدرت در جمهوری اسلامی ایران، تهران: نی.
- سیوری، راجر (1374)، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
- شعبانی، رضا (1349)، سیاست مذهبی نادرشاه افشار، نشریه وحید، شماره 81، صص 1132-1156.
- شعبانی، رضا (1369)، تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه، ج1، تهران: انتشارات نوین.
- شوشتری، میرعبداللطیف‌خان (1363)، تحفه العالم و ذیل التحفه، به اهتمام صمد موحد، تهران: کتابخانه طهوری.
- ضیمران، محمد (1378)، میشل فوکو: دانش و قدرت، تهران: هرمس.
- طب‍اطب‍ائ‍ی‌، سیدج‍واد (1395)، تاریخ اندیشه سیاسی در ایران: ملاحظاتی در مبانی نظری، تهران: مینوی خرد.
- عبدی، زهرا (1394)، رویکرد دینی نادر شاه و تأثیر آن بر شیعیان و عالمان شیعه، شماره 52، نشریه شیعه‌شناسی، شماره 52، صص 135-166.
- عضدانلو، حمید (1385)، میشل فوکو: اندیشه‌ور نااندیشیده‌ها، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، سال 20، شماره 223-224، صص 52-65.
- ع‍ن‍ای‍ت‌، ح‍م‍ی‍د (1398)، ان‍دی‍ش‍ه س‍ی‍اس‍ی‌ در اس‍لام‌ م‍ع‍اص‍ر، ت‍رج‍م‍ه‌ ب‍ه‍اءال‍دی‍ن‌ خ‍رم‍ش‍اه‍ی‌، ت‍ه‍ران‌: خ‍وارزم‍ی‌‌‫.
- فتحالله‌پور، پرویز (1385)، تشیع در دوره نادرشاه افشار، فصلنامه شیعه‌شناسی، شماره 16، صص 57-96.
- فریزر، جیمز بیلی (1363)، تاریخ نادر شاه افشار، ترجمه ابوالقاسم ناصرالملک، تهران: نشر پایا.
- فوکو، میشل (1383)، اراده به دانستن، ترجمه نیکو سرخوش، افشین جهاندیده، تهران: نی.
- فوکو، میشل (1398)، نظم گفتار: درس افتتاحی در کلژ دو فرانس، دوم دسامبر 1970، ترجمه باقر پرهام، تهران: سپهر خرد.
- ف‍ی‍رح‍ی‌، داود (1378)، ق‍درت‌، دان‍ش‌ و م‍ش‍روع‍ی‍ت‌ در اس‍لام‌ (دوره‌ م‍ی‍ان‍ه‌)،‌ ت‍ه‍ران‌: ن‍ش‍ر ن‍ی‌.‬‮‬
- قمی، قاضی احمدبن شرف الدین (1383)، التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
- کشمیری، عبدالکریم بن عاقبت محمود (1970)، بیان واقع: سرگذشت احوال نادرشاه، لاهور: چاپ نسیم.
- گرجی، ابوالقاسم، (1397)، تاریخ فقه و فقها، تهران: سمت.
- مرعشی، میرزا محمد خلیل (1362)، مجمع التواریخ، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: کتابخانه طهوری و سنایی.
- مروی، محمد کاظم (1364)، عالم آرای نادری، تصحیح محمد امین ریاحی، اصفهان: نقش جهان.
- مستوفی‌، محمد محسن (1375)، زبده التواریخ‌، تصحیح بهروز گودرزی‌، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- مصلح، علی‌اصغر (1399)، حقیقت و قدرت، تهران: نی.
- میلر، پیتر (1382)، سوژه، استیلا و قدرت، ترجمه نیکو سرخوش، افشین جهاندیده، تهران: نی.
- میلز، سارا (1390)، میشل فوکو، ترجمه مرتضی نوری، تهران: مرکز.
- نقوی دهلوی، غلامعلی‌بن محمد اکمل (1281/1864)، عمادالسعادت، چاپ سنگی لکهنو.
- وارد، محمد شفیع (1349)، تاریخ نادرشاهی، نادرنامه، تهران: چاپ رضا شعبانی.
- وب‍ر، م‍اک‍س‌ (1392)، دین، قدرت، جامعه، ترجمه احمد تدین، تهران: هرمس.
- ون لیون، تئو (1395)، آشنایی با نشانه‌شناسی اجتماعی، ترجمه محسن نوبخت، تهران: نشر علمی‌‫.
- هاشم میرزا (1379)، زبور آل داود، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: میراث مکتوب.
- هنوی، جونس(1365)، زندگی نادرشاه، ترجمه اسماعیل دولتشاهی، تهران: علمی و فرهنگی.
یزدی، شرف الدین علی (1387)، ظفرنامه، تصحیح سعید میرمحمد صادق و عبدالحسین نوایی، 2جلدی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.