تحلیل ساخت سیاسی دولت در ‌ایران؛ مقایسۀ دوره‌های صفویه، قاجار

دوره 13، شماره 2
اسفند 1401
صفحه 81-108

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس

2 دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس

چکیده
دولت‌های صفویه و قاجار از لحاظ نوع ساخت سیاسی، نهاد حاکمیت و پایگاه اجتماعی دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی هستند. از دوران صفویه، ویژگی‌های دولت ایرانی مبین نهادها و سنت‌های سیاسی سنتی بود. این رویه تا دورۀ جدید و حکومت قاجار ادامه داشت. اما با ورود ایران در اواخر قاجار به عرصه‌های جهانی، دولت نیز متأثر از این ارتباط شد و با روی کار آمدن خاندان پهلوی، حکومت مطلقه شکل گرفت. در این پژوهش به دنبال پاسخ به این سؤال هستیم که دولت‌های صفویه و قاجار به‌لحاظ ساخت سیاسی و پایگاه اجتماعی چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی دارند؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که به‌لحاظ ساخت سیاسی، دولت در دوران صفویه از نوع پاتریمونیالیسم، اما در عصر قاجار از نوع پاتریمونیالیستی در حال گذار است. لذا هرچند هر دو دارای نهادهای حاکمیت مشابه بودند، اما تحول دولت در این دو دوره که ناشی از تغییرات بافت اجتماعی و طبقاتی در ایران است ساخت قبیله‌ای حکومت را به نوعی حکومت بوروکراتیک هدایت می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
1. آبراهامیان، یرواند (1389). تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمدابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی
2. آبراهامیان، یرواند (1383). ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
3. آجودانی، لطف‌الله (1385). روشنفکران ایران در عصر مشروطیت، تهران: نشر اختران
4. آشوری، داریوش(1386)، تعریف ها و مفهوم فرهنگ، تهران: نشر آگه
5. آژند، یعقوب (1380). تاریخ ایران (دوره صفویان)، پژوهش از دانشگاه کمبریج، تهران: نشر جامی
6. آوری، پیتر و گاوین همبلی و چارلز ملویل (1390). تاریخ ایران دوره پهلوی از رضاشاه تا انقلاب اسلامی، ترجمه مرتضی ثاقب‌فر، دفتر دوم از جلد هفتم از مجموعه تاریخ ایران کمبریج، تهران: انتشارات جامی، چاپ دوم
7. ابوالحسنی، علی (1374). سلطنت علم و دولت فقر، قم: انتشارات اسلامی
8. اشرف، احمد و علی بنوعزیزی (1372). طبقات اجتماعی در دوره پهلوی، ترجمه عماد افروغ، فصلنامه راهبرد، شماره دوم
9. اشرف، احمد و علی بنوعزیزی (1393). طبقات اجتماعی؛ دولت و انقلاب در ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، تهران: انتشارات نیلوفر، چاپ سوم
10. افضلی، رسول (1386). دولت مدرن در ایران، قم: انتشارات دانشگاه مفید
11. بحرانی، حسین (1388). طبقه متوسط و تحولات سیاسی در ایران معاصر (1380-1320)، تهران: موسسه انتشارات آگاه
12. جاسمی، محمد و بهرام جاسمی (1358). فرهنگ علوم سیاسی، تهران: انتشارات گوتنبرگ
13. حکیمی، محمود (1388). تاریخ معاصر ایران در دوره قاجار (سیاسی- فرهنگی)، تهران: نشر نامک
14. سلطانی، علیرضا (1391). نفت و فرایند دولت- ملت‌سازی در ایران، فصلنامه سیاست دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره 42، ش 2، تابستان
15. سیوری، راجر (1393). ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز، چاپ 24
16. سمتی، محمدهادی (1375). نظریه بسیج منابع و انقلاب اسلامی ایران، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، شماره 35، پاییز
17. شجاعی، زهرا (1354). وزارت و وزیران در ایران، جلد اول ، تهران: بی‌نا
18. شجاعی، زهرا (1343). نمایندگان مجلس شورای ملی، تهران: بی‌نا
19. شعبانی، رضا (1387). مختصر تاریخ ایران در دوره افشاریه و زندیه، تهران: انتشارات سخن، چاپ دوم
20. شهابی، هوشنگ و خوان لینز (1380)، نظام‌های سلطانی،ترجمه: منوچهر صبوری، تهران: نشر و پژوهش شیرازه
21. طباطبایی، سید جواد (1380). دیباچه‌ای بر نظریه انحطاط در ایران، تهران: نشر نگاه معاصر
22. عیسوی، چالز (1388). تاریخ اقتصادی ایران (عصر قاجار، 1332- 1215 ق)، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر گستره، چاپ سوم
23. عیوضی، محمدرحیم (1377). طبقه متوسط جدید و نوسازی اقتصادی اجتماعی در ایران، فصلنامه مطالعات راهبردی، ش 1، پاییز
24. فوران، جان (1377). مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، تهران: انتشارات مؤسسه خدمات فرهنگی رسا
25. قانعی، سعید (1387). تاریخ پهلوی: (دودمان پهلوی در فراز و نشیب تاریخ)، تهران: انتشارات به‌آفرین
26. کاتوزیان، محمد علی همایون (1384). اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، تهران: نشر مرکز، چاپ چهاردهم
27. کاتوزیان، محمد علی همایون (1392). دولت و جامعه در ایران؛ انقراض قاجار و استقرار پهلوی، تهران: نشر مرکز، چاپ هفتم
28. کمالی، مسعود (1381). جامعه مدنی، دولت و نوسازی در ایران معاصر، ترجمه کمال پولادی، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران، چاپ اول
29. لمبتن، آن (1372). تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر نی
30. موثقی، سید احمد (1385). دین، جامعه و دولت در ایران، تهران: انتشارات مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، چاپ اول
31. موثقی، سید احمد (1384). نوسازی و اصلاحات در ایران معاصر، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ش 69، پاییز
32. ناجی، محمدیوسف (1387). رساله در پادشاهی صفوی، به کوشش رسول جعفریان و فرضته کوشکی، انتشارات مجلس شورای اسلامی، چاپ اول
33. نقیب‌زاده، احمد (1387). درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی، تهران: انتشارات سمت
34. نوروزی، جمشید و شهرام رمضانی (1394). علل تعاملات سلاطین صفوی با علمای شیعه و نتایج آن، پژوهشنامه تاریخ اسلام، سال پنجم، شماره 19، پاییز
35. وهوسه، بابن (1394). سفرنامه جنوب ایران، به کوشش مسعود غلامیه، یوسف بیگ‌باباپور، تهران: انتشارات منشور سمیر