نقش جامعۀ شهری و شهرسازی غربی در تداوم و تحولِ کالبدی ـ فضایی شهر تهران عصر ناصری

دوره 13، شماره 2
اسفند 1401
صفحه 25-54

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه خلیج فارس

2 دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه خلیج فارس بوشهر

3 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)

چکیده
شهرسازی تهران تا دورۀ ناصرالدین‌شاه هم‏چنان به شیوۀ شهرسازی دورۀ صفوی ادامه یافته بود. این شیوه تنها جواب‏گوی نیازهای یک شهر سنتی در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و سیاسیِ محدود بود. اما از دوران ناصرالدین‌شاه تهران به‌عنوان پایتخت ایران در دورۀ قاجاریه و در مواجهه با دنیای غرب به بستری برای تحولات در زمینۀ شهرسازی و الگویی برای دیگر شهرهای ایران در این زمینه تبدیل شد؛ هرچند این تحولات در شکل خالص غربی وارد شهر مذکور نشد و در نمودی ترکیبی و متأثر از جامعۀ سنتی ایرانی نمایان شد. ازاین‌رو مسئلۀ پژوهش حاضر بررسی چگونگی تأثیر شهرسازی غربی و جامعۀ شهری تهران در تداوم و تحول کالبدی ـ فضایی شهر مذکور در دورۀ ناصری است. این تحقیق با تکیه بر روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی مسئلۀ مزبور پرداخته است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که بخش کالبدی شهر تهران در دورۀ ناصرالدین‌شاه متأثر از تمدن غربی وارد مرحلۀ جدیدی شد. این تغییراتِ کالبدی ـ فضایی صرفاً تحت‌تأثیر دنیای مدرن غرب صورت نگرفت؛ بلکه نیروهای اجتماعی، فرهنگی و هنری بومی و سنتی، تأثیرات جدید را با معماری ایرانی ترکیب کردند. تحولات مزبور از یک جهت در شیوۀ نوسازیِ شهری در ابعاد مختلف و از جهت دیگر در بُعد کمیتی و رشد و زایش و تکثیر عناصر شهر محقق شد. در این بین کارویژه‌های برخی از عناصر شهری تهران مطابق با نیازهای جدید تغییر کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
اعتماد السلطنه، م. (1367). تاریخ منتظم ناصری. تصحیح محمد اسماعیل رضوانی. ج3. تهران: بی نا.
___ (1385). روزنامه خاطرات. تهران: امیر کبیر.
___ (1374). الماثر و آلاثار. تهران: اساطیر.
___ (بی‌تا). مرآت البلدان ناصری. ج 3. تهران: بی نا.
___ (1367). تاریخ منتظم ناصری. تصحیح محمد اسماعیل رضوانی. تهران: دنیای کتاب.
اورسل، ا. (۱۳۵۳). سفرنامه اورسل. ترجمه ع.ا. سعیدی. تهران: بی نا.
اولیویه، گ.آ. (1371). سفرنامه مسیو اولیویه. ترجمه محمد طاهر میرزا به خط کاظم آشتیانی. تهران: اطلاعات.
براوون، ا. (بی‌تا). یکسال در میان ایرانیان. ترجمه ذ. منصوری. تهران: بی‌نا.
بن‌تن، آ. (1354). سفرنامه آگوست بن تن. ترجمه م. اتحادیه. تهران: بی نا.
پوراحمد، ا. و دیگران. (1390). «تاثیر مدرنیسم بر توسعه فضائی- کالبدی شهرهای ایرانی- اسلامی (نمونه تهران)». فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی. شماره ششم. ص 61-47.
جهانبگلو، ر. (1379). ایران و مدرنیته. گفتگو با برنار اورکاد. تغییرات بافت شهری در ایران. ترجمه گفتگوهای فرانسوی: ح. سامعی. تهران: گفتار.
حبیبی، م. (1383). از شار تا شهر. تهران: دانشگاه تهران.
دروویل، گ. (1337). سفرنامه دروویل. ترجمه ج. محیی. گوتنبرگ: بی‌نا.
دوسرسی،ک. (1362). ایران در 1840- 1839 م. ترجمه ا. اشراقی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
رمضان جماعت، م؛ اکبری، ز. (1392). «تحولات بافتی تهران در دوره قاجار تغییرات ایجاد شده در نحوه قرار گیری خانه‌ها نسبت به معابر شهری». جامعه شناسی تاریخی. دوره5. شماره1. ص 202- 175.
رنه‌دالمانی، ه. (1335). سفرنامه از خراسان تا بختیاری. ترجمه م.ع. فره‌وشی. تهران: امیرکبیر.
ریاضی، س. (1389).« تاثیر تجدد بر سازمان فضایی شهر تهران در اواخر دوره قاجار». فصلنامه تحقیقات فرهنگی. دوره 3. شماره3. ص 148- 129.
سپهر، ع. (1386). مرات الوقایع مظفری. تصحیح ع. نوایی. ج2. تهران: مکتوب.
سپهر، م. (1377). ناسخ التواریخ. ج3. تهران: اساطیر.
سعیدنیا، ا. (1376). شهر قم در شهرهای ایران. به کوشش م.ی. کیانی و جهاد دانشگاهی. تهران: دانشگاه تهران.
شقاقی‌، ح. (1353). خاطرات ممتحن‌الدوله‌. تهران: امیرکبیر.
شیرازی، ا.م.غ. (1361). افضل التواریخ. تهران: نشر تاریخ تهران.
علوی شیرازی، م.م.ه. (1363). سفرنامه میرزا ابوالحسن‌خان شیرازی، ایلچی، به روسیه. مصحح محمد گلبن. تهران: دنیای کتاب.
عین‌السلطنه. (1374). روزنامه خاطرات عین‌السلطنه. به کوشش م. سالور و ا. افشار. تهران: اساطیر.
فرهاد، ش؛ کاشانی، ا. (1389). «بررسی معماری و شهرسازی در دوره قاجار». همایش معماری و شهرسازی معاصر.
فریزر، ج.ب. (1364). سفرنامه فریزر. ترجمه و حواشی م. امیری. تهران: توس.
فلاندن، ا. (1356). سفرنامه اوژن فلاندن به ایران. ترجمه ح. نورصادقی. تهران: اشراقی.
فوروکاوا، ن. (1381). سفرنامه فوروکاوا. ترجمه ه. رجب زاده. تهران: مفاخر.
فووریه. (1385). سه سال در دربار ایران. ترجمه ع. اقبال آشتیانی. تهران: علم.
کاتب، ف. (1384). معماری خانه های ایرانی. تهران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
کازاما ، آ. (1380). سفرنامه کازاما. ترجمه ه. رجب زاده. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی‌.
کریمان، ح. (2535). طهران در گذشته و حال. تهران: دانشگاه ملی.
کرزن، ل. (1380). ایران وقضیه ایران. ترجمه غ.ع. وحید مازندرانی. تهران. علمی فرهنگی.
کرمانی، ناظم الاسلام. (1384). تاریخ بیداری ایرانیان. تهران: امیرکبیر.
‌‌‌‌-(1374). گزارش‎های سمینار بررسی مسائل اجتماعی شهر تهران. تهران: دانشگاه تهران.
لایارد، س.ا. ه. (1367). سفرنامه لایارد. ترجمه م. امیری. تهران: وحید.
معتمدی، م. (1381). جغرافیای تاریخی تهران. تهران: دانشگاه تهران.
موریه، ج. (1386). سفرنامه جیمز موریه. ترجمه ا. سری. تهران: توس.
مستوفی، ع. (1384). شرح زندگانی من. ج3. تهران: زوار.
میرزایی، ر. و دیگران. (1385). بررسی مصالح بافت و رنگ در طراحی فضاهای توقف و استراحت در دوره معماری و شهرسازی مدرن ایران. در مجموعه سال سوم. ج3. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
ناصرالدین شاه قاجار. (1377). روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر اول فرنگستان. به کوشش فاطمه قاضیها. تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
ناصرالدین شاه قاجار. (1379). روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر دوم فرنگستان. مصحح فاطمه قاضیها. تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
ناصرالدین شاه قاجار. (1371). روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان. مصحح فاطمه قاضیها و محمد اسماعیل رضوانی. تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
ناصرالدین شاه قاجار. (1362). سفرنامه ناصرالدین شاه به فرنگ. تهران: مشعل با همکاری انتشارات غزل.
نایب‌الایاله، ر. (1373). سفرنامه رضاقلی‌میرزا نایب الایاله. تهران: اساطیر.
نوربخش، م. (1381). تهران به روایت تاریخ ( تهران در نیم قرن سلطنت ناصرالدین شاه). ج2 . تهران: علم.
هالینگبری، و. (بی‌تا). روزنامه مشاهدات فرستادگان انگلیسی به دربار ایران در سالهای 1799- 1801. تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.
هدایت، م. (1385). خاطرات و خطرات، تهران: زوار.