جمعیت اصفهان بین سده های 10 تا 13 ق/ 16 تا 19 م

دوره 13، شماره 1
شهریور 1401
صفحه 255-296

نوع مقاله : پژوهشی کیفی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز

2 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تهران

3 دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

چکیده
داده ­های منابع تاریخی دارای ناهمگونی، تناقض و ابهام زیادی در فهم تغییرات جمعیتی اصفهان بین سده­های 10 تا 13 ق/ 16 تا 19 م هستند. ازاین‌­رو، مقالۀ حاضر با رویکردی تاریخی و روش تحلیلی - مقایسه ­ای درپی شناخت و بازنمایی تغییر و تحولات جمعیتی این شهر در طی سده ­های مذکور بوده است. نتایج­ به ­دست آمده به شرح ذیل است: نخست، کوچ­ های به خارج از شهر اصفهان که ناشی از عوامل منفی ­ایی مانند کشتار، بیماری و قحطی بود و نیز کوچ ­هایی که از خارج به پایتخت صفویه انجام می ­شد و تحت‌تأثیر جاذبه ­های مثبت اقتصادی، سیاسی و فرهنگی شهر اصفهان قرار داشت، عامل اصلی کاهش و افزایش جمعیت این شهر در طی سده ­های10 تا 13­ ق/16تا 19م بوده است. دوم، طبق یک برآورد تقریبی، شیب کلی میزان نفوس اصفهان بین آغاز سدۀ 10 ق تا اوان سدۀ 12 ق/16 تا 18م افزایشی بوده و پس از سقوط دولت صفویه، تا پایان سدۀ 19م/13 ق، دچار نوسانات شدید و کاهش معناداری شده است. سوم، تراکم اصلی جمعیت شهر در محله­ های شمال ­غرب تا جنوب ­غرب متمرکر بوده است. چهارم، کوچ طیف ­هایی با خاستگاه ­های اجتماعی ـ جغرافیایی بسیار متنوع به شهر اصفهان، نشانه ­ای از نبود برنامه و نیاز مشخص نظام اقتصادی و ضعف لایه ­های میانی قشربندی اجتماعی به‌منزلۀ گروه اصلی حامل صورت­بندی سرمایه ­داری در طی سده ­های یاد شده است؛ درنتیجه این مسئله حاکی از تمایل شکل­ بندی اجتماعی ـ اقتصادی پایتخت صفویه جهت حفظ ساختار موجود بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
منابع و مأخذ:
فارسی:
ابن‌بطوطه(1376). سفرنامه ابن‌بطوطه. ج 1. ترجمه‌ی محمدعلی موحد. تهران: چاپ سپهرنقش.
احتشامی، لطف‌الله(تابستان1381). محله‌ی عباس‌آباد اصفهان. فرهنگ اصفهان. شماره‌ی 24. صص 79-47.
استرآبادی، میرزامهدی‌خان(1377). جهانگشای‌نادری. به تصحیح سید‌عبدالله انوار. چاپ اول. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اسکندربیگ(1382). تاریخ عالم‌آرای‌عباسی. ج2. مصحح ایرج افشار. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر.
اسمیت، یان(1356). سفرنامه‌ی یان اسمیت. در ویلیم فلور. اولین سفرای ایران و هلند. ترجمه و نگارش ویلم فلور. به کوشش داریوش مجلسی و دکتر حسین ابوترابیان. تهران: کتابخانه‌ی طهوری.
اصفهانی(ندیم‌الملک)، حیدرعلی بن محمدمهدی(پاییز1391). رساله در تاریخ اصفهان. به کوشش مسعود غلامیه و یوسف-بیگ باباپور. مجله‌ی پیام بهارستان. دوره‌ی 2. سال 5. شماره‌ی 17. صص 336-314.
الاصفهانی، محمدمهدی بن محمدرضا(1368). نصف‌جهان فی تعریف الاصفهان. به تصحیح و تحشیه‌ی منوچهر ستوده. تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
اعتماد‌السلطنه(الف)، محمدحسن‌خان(1367). مرآه البلدان. ج1. چاپ اول. مصحح عبدالحسین نوائی و هاشم محدث. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
اعتمادالسلطنه(ب)، محمدحسن‌خان(1367). تاریخ منتظم ناصری. ج2. مصحح محمداسماعیل رضوانی. چاپ اول. تهران: دنیای کتاب.
اعرابی‌هاشمی، شکوه‌السادات(زمستان 1378). شکل‌گیری و توسعه‌ی جلفای‌نو در عصر صفوی، قسمت اول: دورنمای جلفای‌نو. فرهنگ اصفهان. شماره‌ی 14. صص 71- 60.
افضل‌الملک، غلامحسین(بی‌تا). سفرنامه‌ی خراسان و کرمان. مصحح قدرت‌الله روشنی. تهران: توس.
افوشته‌ای‌نطنزی، محمود بن هدایت‌الله(1373). نقاوه الآثار فی ذکر الاخیار فی تاریخ الصفویه. مصحح احسان اشراقی. چاپ دوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
اولیویه، گیوم آنتوان(1371). سفرنامه‌ی اولیویه. ترجمه‌ی محمدطاهر قاجار. مصحح غلامرضا ورهرام. تهران: اطلاعات.
اولئاریوس، آدام(1363). سفرنامه‌ی اولئاریوس بخش ایران. ترجمه‌‌ی احمد بهپور. چاپ اول. تهران: ابتکار.
اهری، زهرا(1380). مکتب اصفهان در شهرسازی(زبانشناسی عناصر و فضاهای شهری، واژگان و قواعد دستوری). مشاور سید‌محسن حبیبی. تهران: دانشگاه هنر.
آصف، محمدهاشم(1382). رستم‌التواریخ. مصحح میترا مهرآبادی. چاپ اول. تهران: دنیای کتاب.
باربارو، جوزوفا(1381). سفرنامه‌ی جوزوفا باربارو. در سفرنامه‌های ونیزیان در ایران. ترجمه‌ی منوچهر امیری. چاپ دوم. تهران: خوارزمی.
باغداساریان(ا.گرمانیک)، ادیک(1380). نگاهی به تاریخ ارمنیان ایران. تهران: مولف.
بیات، اروج‌بیک(1338). دون‌ژوئن ایرانی. ترجمه‌ی مسعود رجب‌نیا. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
پولاک، یاکوپ ادوارد(1368). سفرنامه‌ی پولاک؛ ایران و ایرانیان. مترجم کیکاوس جهانداری. تهران: خوارزمی.
پی‌بلیک، استفان(1388). معماری اجتماعی اصفهان صفوی. ترجمه‌ی محمد احمدی‌نژاد. چاپ اول. اصفهان: خاک.
تاورنیه، ژان‌باتیست(1389). سفرنامه‌ی تاورنیه. ترجمه‌ی حمید ارباب‌ شیرانی. چاپ دوم. تهران: انتشارات نیلوفر.
تحویلدار، میرزاحسین‌خان(1387). جغرافیای اصفهان. مصحح دکتر منوچهر ستوده. چاپ اول. تهران: شنگرف.
جابری‌انصاری، میرزاحسن‌خان(1321). تاریخ اصفهان و ری و همه جهان. بی جا: انتشارات روزنامه و مجله‌ی خرد.
جکسون، آبراهام والنتاین ویلیامز(1369). سفرنامه‌ی جکسون. ترجمه‌ی مهراب امیری و فریدون بدره‌ای. چاپ سوم. تهران: خوارزمی.
جناب، میرسیدعلی(1371). الاصفهان. به اهتمام عباس نصر. چاپ دوم. اصفهان: امور فرهنگی شهرداری اصفهان.
جنابادی، میرزابیگ(1378). روضه‌الصفویه. مصحح غلامرضا طباطبایی مجد. چاپ اول. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
جواهرکلام، علی(1348). زنده‌رود یا جغرافیای تاریخی اصفهان و جلفا. چاپ دوم. تهران: انتشارات ابن سینا.
حسینی‌ابری، سیدحسن(1382). اصفهان باغ شهر صفویه. در مجموعه مقالات همایش اصفهان و صفویه. ج2. به اهتمام مرتضی دهقان نژاد. اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان. صص 232- 219.
حسینی‌خاتون‌آبادی، سیدعبدالحسین(1352). وقایع‌السنین و الاعوام. مصحح محمدباقر بهبودی. چاپ اول. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
دالمانی، هانری رنه(1335). سفرنامه از خراسان و بختیاری. ترجمه‌ی محمدعلی فره‌وشی. چاپ اول. تهران: امیرکبیر.
دروویل، گاسپار(1370). سفر در ایران. ترجمه‌ی منوچهر اعتمادمقدم. چاپ چهارم. تهران: شباویز.
دلاواله، پیترو(1384). سفرنامه‌ی دلاواله. ترجمه‌ی شعاع‌الدین شفا. چاپ چهارم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
دوسرسو(1364). سقوط شاه‌سلطان‌حسین. ترجمه‌ی ولی‌الله شادان. تهران: کتاب‌سرا.
دولیه‌دلند، آندره(2535). زیبائیهای ایران. ترجمه‌ی دکتر محسن صبا. تهران: انجمن دوستداران کتاب.
رفیعی مهر‌آبادی، ابوالقاسم(1352). آثار ملی اصفهان. تهران: چاپخانه‌ی اتحاد.
رویمر، هانس(پاییز 1386). اصفهان در اوایل عهد صفوی. مترجم سیامک گلشیری. در مجموعه مقالات اصفهان در مطالعات ایرانی. ج2. به کوشش رناتا هولود. مترجمان محمدتقی فرامرزی و سیدداود طبایی. ویراستار حشمت‌الله انتخابی. چاپ اول. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر. صص 166- 143.
ریچاردز، فردریک چارلز(1379). سفرنامه‌ی ریچاردز. چاپ دوم. تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
ژزوئیت، کشیشان(1370). نامه‌های شگفت‌انگیز از کشیشان فرانسوی در دوران صفویه و افشاریه. ترجمه‌ی دکتر بهرام فره‌وشی. چاپ اول. تهران: مؤسسه‌ی علمی اندیشه‌ی جوان.
ستوده و افشار، منوچهر و ایرج(1383). اسناد پادریان کارملی بازمانده از عصر شاه‌عباس‌صفوی. چاپ اول. تهران: میراث مکتوب.
شاردن، ژان(1372). سفرنامه‌ی شاردن. ج4. ترجمه‌ی اقبال یغمایی. چاپ اول. تهران: توس.
شامی، نظام‌الدین(1937). ظفرنامه. ج1. بیروت: چاپ مطبعه آمریکایی.
شفقی، سیروس(1381). جغرافیای اصفهان. ویرایش دوم. اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان.
عون‌الهی، سیدآغا(1387). تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان. ترجمه‌ی پرویز زارع شاهمرسی. چاپ اول. تهران: امیرکبیر.
فوروکاوا، نوبویوشی(1384). سفرنامه‌ی فوروکاوا. ترجمه‌ی هاشم رجب‌زاده و کینیجی ئه‌اورا. چاپ اول. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
فیگویروا، دن گارسیا دسیلوا(1363). سفرنامه‌ی فیگویروا. ترجمه‌ی غلام‌رضا سمیعی. چاپ اول. تهران: طرح نو.
قاجار، سلطان‌محمدمیرزا(1364). سفرنامه‌ی سیف‌الدوله معروف به سفرنامه مکه. چاپ اول. تهران: نشر نی.
قزوینی، ابوالحسن(1367). فوایدِصفویه. مصحح مریم میراحمدی. چاپ اول. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
قمی، قاضی احمد(1383). خلاصه‌التواریخ. ج1. مصحح احسان اشراقی. چاپ دوم. تهران: مؤسسه انتتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
کاتف، فدت آفانس یویچ(2536). سفرنامه‌ی کاتف. ترجمه‌ی محمدصادق همایون‌فرد. ویرایش عبدالعلی سیاوشی. تهران: انتشارات کتابخانه ملی ایران.
کارری، جملی(1348). سفرنامه‌ی کارری. ترجمه‌ی عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ. تبریز: اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی.
کرزن، جورج ناتانیل(1380). ایران و قضیه‌ی ایران. ج1 و 2. ترجمه‌ی غلام‌علی وحیدِ مازندرانی. چاپ پنجم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کروسینسکی(1369). سفرنامه‌ی کروسینسکی. در ده سفرنامه. ترجمه‌ی مهراب امیری. چاپ اول. تهران: وحید.
کروسینسکی(1371). سفرنامه‌ی کروسینسکی. ترجمه‌ی عبدالرزاق دنبلی‌مفتون. مصحح مریم میراحمدی. چاپ اول. تهران: توس.
کمپفر، انگلبرت(1362). سفرنامه‌ی کمپفر. ترجمه‌ی کیکاووس جهانداری. چاپ دوم. تهران: خوارزمی.
کنتارینی، آمبرسیو(1381). سفرنامه‌ی کنتارینی. در سفرنامه‌های ونیزیان در ایران. ترجمه‌ی منوچهر امیری. چاپ دوم. تهران: خوارزمی.
گیلانتز، پطرس دی‌سرکیس(1371). سقوط اصفهان. ترجمه‌ی محمد مهریار. چاپ دوم. اصفهان: گلها.
لاکهارت، لارنس(1383). انقراض سلسله‌ی صفویه. ترجمه‌ی اسماعیل دولتشاهی. چاپ سوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
لاکهارت، لارنس(پاییز 1385). نگاهی به تاریخ اصفهان. ترجمه‌ی افرا بانک. گلستان هنر. شماره‌ی 5. صص 38-27.
مستوفی، محمدمحسن(1375). زبده‌التواریخ. مصحح بهروز گودرزی. چاپ اول. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ملکم، سرجان(1380). تاریخ کامل ایران. ج 1 و 2. ترجمه‌ی میرزااسماعیل حیرت. چاپ اول. تهران: افسون.
منجم، ملاجلال‌الدین(1364). تاریخ عباسی یا روزنامه‌ی ملاجلال. به کوشش سیف‌الله وحیدنیا.
مؤلف مجهول(1381). سفرنامه‌ی بازرگان ونیزی. در سفرنامه‌های ونیزیان در ایران. ترجمه‌ی منوچهر امیری. چاپ دوم، تهران: خوارزمی.
نجم‌الدوله، عبدالغفار بن علی‌محمد(1386). سفرنامه دوم نجم‌الدوله به خوزستان. چاپ اول. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
نصرآبادی‌اصفهانی، میرزا محمدطاهر(1317). تذکره نصرآبادی. طهران: چاپخانه‌ی ارمغان.
نوایی، عبدالحسین(1353). شاه‌عباس، مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت های تفصیلی، چاپ اول. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نویدی، داریوش(1386). تغییرات اجتماعی- اقتصادی در ایران عصر صفوی. ترجمه‌ی هاشم آقاجری. چاپ اول. تهران: نشر نی.
نیبور، کارستن(1354). سفرنامه‌ی کارستن نیبور. ترجمه‌ی پرویز رجبی. چاپ اول. تهران: توکا.
واله‌قزوینی‌اصفهانی، محمدیوسف(1372). خلدِبرین. مصحح میرهاشم محدث. چاپ دوم. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
واله‌قزوینی‌اصفهانی، محمدیوسف(1382). ایران در زمان شاه‌صفی و شاه‌عباس‌دوم. مصحح محمدرضا نصیری. چاپ دوم. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
هانه‌دا، ماساشی(بهار و تابستان 1380). ویژگی بافت شهر اصفهان در اواخر دوره‌ی صفوی. ترجمه‌ی نزهت احمدی. وقف میراث جاویدان. شماره‌ی 34-33. صص 164-149.
همایی، جلال‌الدین(1375). تاریخ اصفهان، مجلد هنر و هنرمندان. به کوشش ماهدخت‌بانو همایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
Latin:
a chronicle of the carmelites in persia and the papal mission of the xviith and xviiith century (1939). volume1. London: eyre & spottiswoode.
Boulton, Jeremy(2000). london1540-1700. in: the cambridge urban history of Britain.volume ii,1540 – 1840. edited by peter clark. cambridge university press. Pp 315-346.
Coleman,d.c (1961). economic problems and policies. in: the new cambridge modern history. volume v. the ascendancy of france 1648-88. edited by f.l.carsten. cambridge at the university press. Pp 19-46.
Earle, Peter (1989).The Making Of The English Middle Class, Business, Society And Family Life In London, 16601730. First Published By Methuen And The University Of California Press Berkeley And Los Angele.
Finlay, Roger (1981). population and metropolis, the demography of london 1580-1650. new york: cambridge university press.
Fryer, John (dateless). a new account of east india and persia in eight letters. being nine years travels, begun 1672. and finished1681.
Griffiths, p.,Landers,j., Pelling, m. and Tyson, r.(2000). population and disease, estrangement and belonging 1500-1700. in: the cambridge urban history of Britain.volume ii,1540-1840. edited by peter clark. cambridge university press. Pp 195-233.
Helleiner, Kerl,f (1967). the population of Europe from the black death to the eve of the vital revolution. in: the cambridge economic history of Europe. volume iv. the economy of expanding europe in the sixteenth and seventeenth centuries. edited by the late e.e.rich and c.h. Wilson. cambridge university press. Pp 1-95.
Herbert, Thomas (2005). travels in persia 1627-1629. london and new york: rouledge Curzon.
Kossmann, E.H (1971). The Low Countries.In: The New cambridge Modern History. Volume Iv. The Decline Of Spain And the Thirty Years War 1609-48/59. Edited By J. P. Cooper. Cambridge at The University Press. Pp 359-384.
Schwarz, L. D (1992). London In The Age Of Industrialization, Entrepreneurs, Labour Force And Living Conditions, 1700-1850. Cambridge University Press.
Spooner, f.c (1968). the economy of europe 1559-1609. in: the new cambridge modern history. volume iii. the counter-reformation and price revolution,1559-1610. edited by r.b.Wernham. cambridge at the university press. Pp 14-43.
Wrigley, e. a, Davies, r.s,Oeppen, j.e, Schofield, r.s (1997). english population history from family reconstitution 1580‒1837. Cambridge.