بحران معیشت و انقلاب مشروطیت

دوره 12، شماره 2
اسفند 1400
صفحه 171-204

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسنده

استادیار گروه تاریخ، دانشگاه شهید باهنر کرمان

چکیده
چکیده
محققان تاریخ انقلاب مشروطیت ایران در بررسی ریشه‌های اقتصادی آن بر نقش ناکارآمدی ساختار اقتصاد کلان، فساد، کسری بودجه مزمن، فقدان زیرساخت‌های اقتصادی، دیون خارجی و پیامدهای منفیِ قرار گرفتن ایران در مدار مناسبات اقتصاد سرمایه‌داری توجه و تأکید کرده‌اند. نوشتار حاضر ضمن تأیید نقش عوامل یاد­شده در آغاز نهضت مشروطه‌خواهی در ایران، به علل اقتصادی انقلاب مشروطه از دریچه نقش عوامل معیشتی توجه کرده است و این موضوع را با تأکید بر این پرسش اساسی بررسی می‌کند که آیا وضعیت معیشتی ایران، در دهه منتهی به انقلاب مشروطیت، در آغاز حرکت مشروطه‌خواهی ایرانیان تأثیر داشته است؟ فرضیه پژوهش حاضر این است که آسیب‌های ناشی از اقتصاد سیاسی ایران، به‌طرز محسوسی در وضعیت معیشتی مردم بازتاب یافته بود و این امر سبب بروز بحران در معیشت و به‌تبع آن نارضایتی‌های عمومی و شورش‌های موضعی شده و با بی‌پاسخ ماندن نارضایتی‌ها و شورش‌ها راه برای انقلاب مشروطیت هموار شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد بحران معیشت زمینه شکل‌گیری شورش‌های معیشتی و به­دنبال آن طرح مطالبات سیاسی را در انقلاب مشروطیت فراهم کرد. روش پژوهش حاضر، تاریخی با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی است. هدف پژوهش حاضر تبیین نسبت متغیرهای اقتصادی با جنبش انقلابی مشروطیت ایران است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
ـ احتشام‌السلطنه، محمود (1367)، خاطرات احتشام‌السلطنه، به‌کوشش سید محمدمهدی موسوی، تهران: زوار.
ـ احمدی کرمانی، شیخ یحیی (1362)، فرماندهان کرمان، تصحیح محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: دانش.
ـ اسناد وزارت امور خارجه، کارتن 13، پرونده 1، تلگراف نمره 288.
ـ اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1389)، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
ـ افضل‌الملک، غلامحسین‌ (1361)، افضل‌التواریخ، به‌کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران: نشر تاریخ ایران.
ـ ـــــــــــــــــ (بی‌تا)، سفرنامه خراسان و کرمان، به‌اهتمام قدرت‌الله روشنی زعفرانلو، تهران: توس.
ـ امین‌الدوله، میرزا علی‌خان (1341)، خاطرات سیاسی، به‌کوشش حافظ فرمانفرمائیان، تهران: شرکت کتابهای جیبی.
ـ انه، کلود (1368)، اوراق ایرانی: خاطرات سفر کلود انه در آغاز مشروطیت، ترجمه ایرج پروشانی، تهران: معین.
ـ اینووه، ماساجی (1390)، سفرنامه ایران: مسافر ژاپنی در ماوراءالنهر، ایران و قفقاز (1320 ه.ق ـ 1902م)، ترجمه هاشم رجب‌زاده، تهران: طهوری.
ـ براون، ادوارد (1397)، انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه مهری قزوینی، تهران: کویر.
ـ بلوکباشی، علی (1396)، آشپز و آشپزخانه: پژوهشی انسان‌شناختی در تاریخ اجتماعی هنر آشپزی)، تهران: فرهنگ جاوید.
ـ پاولویچ، م. و دیگران (1357)، سه مقاله درباره انقلاب مشروطه ایران، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
ـ تفرشی حسینی، سید احمد (1351)، روزنامه اخبار مشروطیت و انقلاب ایران: یادداشتهای حاجی میرزا سید احمد تفرشی حسینی در سال‌های 1321 تا 1328 قمری به انضمام وقایع استبداد صغیر از نویسنده گمنام، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
ـ تویوکیچی، یه‌ناگا (1392)، سفرنامه یه‌ناگا تویوکیچی در ایران و آناطولی (1317 ه.ق/1899م)، ترجمه هاشم رجب‌زاده و کینچی ئه‌اورا، تهران: طهوری.
ـ حکومت بوشهر: اسناد و مکاتبات رضاقلی‌خان (سالار معظم) نظام‌السلطنه مافی (1391)، به‌کوشش خدیجه نظام مافی، 2ج، تهران: نشر تاریخ ایران.
ـ دوراند، سر مورتیمر (1394)، گزارش سر مورتیمر دوراند (اسنادی درباره وضعیت ایران در دهه پایانی قرن نوزدهم)، ترجمه احمد سیف، تهران: نی.
ـ دولت‌آبادی، سید علی محمد (1390)، خاطرات و ملاحظات، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: سخن.
ـ دولت‌آبادی، سید یحیی (1361 و 1363)، حیات یحیی، ج 1، 2، 3، تهران: عطار و فردوسی.
ـ رایس، سر اسپرینگ (1375)، نامه‌های خصوصی سر اسپرینگ رایس وزیر مختار انگلیس در دربار ایران در عهد سلطنت مظفرالدین‌شاه و محمدعلی‌شاه قاجار، ترجمه جواد شیخ‌الاسلامی، تهران: اطلاعات.
ـ روزنامه اختر، 1313 ه.ق، س22، ش‌ 1 و 3.
ـ روزنامه پرورش، 1318 ه.ق، س1، ش 9 و 11.
ـ سپهر، عبدالحسین‌خان (1368)، مرآت‌الوقایع مظفری و یادداشتهای ملک‌المورخین، به‌کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: زرین.
ـ سدیدالسلطنه مینابی بندرعباسی، محمدعلی (1362)، التدقیق فی سیر الطریق: سفرنامه سدیدالسلطنه، تصحیح احمد اقتداری، تهران: بهنشر.
ـ شادلو، خاور بی‌بی (1374)، «سفرنامه طهران»، در: سفرنامه‌های سهام‌الدوله بجنوردی (1374)، به‌کوشش قدرت‌الله روشنی زعفرانلو، تهران: علمی و فرهنگی، صص 223-172.
ـ بجنوردی، سهام‌الدوله، سفرنامه‌های سهام‌الدوله بجنوردی (1374)، به‌کوشش قدرت‌الله روشنی زعفرانلو، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ سوزوکی، شین‌جوء (1393)، سفرنامه سوزوکی شین‌جوء: سفر در فلات ایران (1323 ه.ق/1906-1905م) ترجمه هاشم رجب‌زاده و کینجی ئه‌اورا، تهران: طهوری.
ـ سیف، احمد (1397)، نگاهی با دوربین به اقتصاد ایران (از مشروطه تاکنون)، تهران: کرگدن.
ـ شیبانی (صدیق‌الممالک)، میرزا ابراهیم (1366)، منتخب‌التواریخ، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: علمی.
ـ صنعتی‌زاده، عبدالحسین (1395)، روزگاری که گذشت، به‌کوشش محمدعلی گلاب‌زاده، کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
ـ ظهیرالدوله (1367)، خاطرات و اسناد ظهیرالدوله، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: زرین.
ـ عین‌السلطنه، قهرمان‌میرزا (1376)، روزنامه خاطرات، به‌کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، ج2، تهران: اساطیر.
ـ فروغی، محمدعلی (1397)، یادداشت‌های روزانه از محمدعلی فروغی (26 شوال 1321-28 شوال – 28 ربیع‌الاول 1322 قمری)، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ فریدالملک همدانی، محمدعلی (1354)، خاطرات فرید؛ میرزا محمدعلیخان فریدالملک همدانی از 1291 تا 1334، گردآورنده مسعود فرید (قراگوزلو)، تهران: زوار.
ـ فوکوشیما، یاسوماسا (1392)، سفرنامه ایران، قفقاز و ترکستان، ترجمه هاشم رجب‌زاده و کینجی ئه‌اورا، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
ـ کاساکوفسکی (2535)، خاطرات کلنل کاساکوفسکی، ترجمه عباسقلی جلی، تهران: کتابهای سیمرغ.
ـ لوتی، پیر (1397)، سفرنامه به سوی اصفهان، ترجمه بدرالدین کتابی، تهران: اطلاعات.
ـ محلاتی، حاج سیاح (1346)، خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت، به‌کوشش حمید سیاح، به‌تصحیح سیف‌الله گلکار، تهران: ابن‌سینا.
ـ مخبرالسلطنه هدایت، مهدی‌قلی (1389)، خاطرات و خطرات، تهران: زوار.
ـ مدنی کاشانی، ملا عبدالرسول (1398)، کلمات انجمن، به‌کوشش سید محمود سادات بیدگلی، تهران: شیرازه.
ـ مغیث‌السلطنه، یوسف (1362)، نامه‌های یوسف مغیث‌السلطنه (1334-1320 قمری)، به‌کوشش معصومه مافی، تهران: نشر تاریخ ایران.
ـ مستوفی، عبدالله (1387)، شرح زندگانی من: تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ج1، تهران: هرمس.
ـ مستوفی کرمانی، مصطفی‌خان (1393)، بن‌بست مستوفی: خاطرات، به‌کوشش علی جمیل کرمانی، تهران: سوره مهر.
ـ ملاحان خاک و سیاحان افلاک: سفرنامه فیروز میرزا فرمانفرما 1298 ه.ق، سفرنامه میرزا رضا مهندس 1322 ه.ق/کرمان، یزد، شیراز، بوشهر (1386)، به‌کوشش مجید نیک‌پور، کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
ـ ناطق، هما (1363)، کارنامه و زمانه میرزا رضا کرمانی، بی‌جا: افرا.
ـ نجفی قوچانی، محمدحسن (1380)، سیاحت شرق: زندگینامه آیت‌الله آقا نجفی قوچانی به قلم خود ایشان، مشهد: آستان قدس رضوی؛ شرکت به‌نشر.
ـ نظام‌السلطنه مافی، حسین‌قلی‌خان (1362)، خاطرات و اسناد حسینقلی‌خان نظام‌السلطنه مافی، به‌کوشش معصومه مافی و دیگران، ج 1 و 3، تهران: نشر تاریخ ایران.
ـ والنتاین ویلیامز جکسن، آبراهام (1387)، سفرنامه جکسن: ایران در گذشته و حال، ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ وبای عالمگیر؛ اسناد، مدارک و مکاتبات عبدالحسین‌میرزا فرمانفرما در حکومت کرمانشاه 1323-1321 ق (1392)، به‌کوشش منصوره اتحادیه و دیگران، تهران: نشر تاریخ ایران.
ـ وقایع‌اتفاقیه: مجموعه گزارشهای خفیه‌نویسان انگلیس در ولایات جنوبی ایران از سال 1291 تا 1322 قمری (1361)، به‌کوشش سعیدی سیرجانی، تهران: نشر نو.
ـ هنری ساویج لندور، آرنولد (1388)، ایران در آستانه مشروطیت: در سرزمین آرزوها، ترجمه علی‌اکبر رشیدی، تهران: اطلاعات.
ـ ییت، چارلز ادوارد (1365)، خراسان و سیستان: سفرنامه کلنل ییت به ایران و افغانستان، ترجمه قدرت‌الله روشنی و مهرداد رهبری، تهران: یزدان.
ـ R. M. Burrell, “The 1904 Epidemic of Cholera in Persia, some aspects of Qajar Society”, Bulletin of school of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 2, No 1, jun 2010, pp. 51-55.