طبقات اجتماعی مختلفی در جنبش مشروطه شرکت داشتند که هر کدام با انگیزههای متفاوتی به این حرکت پیوستند. کارگران یکی از این طبقات بودند که بهتازگی در جامعۀ ایران رشد مییافتند. آنان به لحاظ نوع مشارکت در شیوۀ تولید و مالکیت ابزار کار با پیشهوران و اصناف قدیمی متفاوت بودند و به سبب زیستن در بافت عشیرهای و جامعه مبتنی بر اقتصاد کشاورزی و دامداری، به طبقۀ کارگر اروپایی شباهتی نداشتند. بسیاری از این کارگران به دلیل فشار طبقۀ حاکم و وجود فقر، ناگزیر کار و کاشانه خود را ترک و به مناطق آبادتر یا کشورهای همجوار مهاجرت میکردند. آنان با مشاهدۀ وضعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این نواحی تحت تأثیر قرار میگرفتند و چون بیشترشان کارگران فصلی بودند، پس از بازگشت به ایران، دیدهها و شنیدههای خود را برای هموطنانشان بازگو میکردند.
هدف این مقاله شناسایی سهم کارگران در زمینهسازی و شکل بخشیدن به جنبش مشروطۀ ایران است که نویسنده میکوشد با روش «توصیف تاریخی» و «اسنادی»، به این سؤال پاسخ دهد که طبقۀ کارگر چگونه در جامعۀ ایران شکل گرفت و کارگران چه نقشی در بروز اندیشههای نوسازی اجتماعی داشتند؟
چنین فرض میشود که طبقۀ کارگر بسیار دیرتر از جوامع اروپایی در ایران شکل گرفت و قشری اندک از نیروهای تولیدی را تشکیل میداد. آگاهی کارگران ایرانی از حقوق سیاسی و اجتماعیشان نیز بیشتر از آنکه درونزا و برخاسته از توسعه صنعتی باشد، از افکار چپگرایانۀ مناطق قفقاز تأثیر پذیرفت و به همین دلیل با وجود مشارکت آنان در موج نوگرایی و نهضت مشروطه، این طیف از جامعه نتوانست آنگونه که در انقلابهای بزرگ اروپایی نظیر انگلستان، فرانسه و روسیه اثرگذار بود، نقش تاریخی خود را ایفا کند.
این بررسی نشان میدهد که پیش از شکلگیری جنبش مشروطه برخی از کارگران در انقلابهای حوزۀ قفقاز شرکت داشتند و با افکار انقلابی آن سامان آشنایی یافتند. این کارگران همصدا با سایر هموطنانشان به نهضت آزادیخواهی ایران پیوستند و با پخش اعلامیهها، شرکت در اجتماعات و نیز حضور در صحنههای نبرد مسلحانه، به مبارزه با استبداد برخاستند و پایهگذار حرکتهای انقلابی آتی شدند.
اتحادیه(نظام مافی)، منصوره،(1375)، مجلس و انتخابات از مشروطه تاپایان قاجاریه، تهران: نشر تاریخ ایران.
اتحادیه(نظام مافی)، منصوره،(1381)، پیدایش وتحوّل احزاب سیاسی مشروطیت؛ دورههای یکم و دوم مجلس شورای ملی، تهران: انتشارات سیامک نشر تاریخ ایران، چاپ دوم.
اتحادیه(نظام مافی)،منصوره،(1361)، مرامنامه و نظامنامههای احزاب سیاسی ایران در دومین دوره مجلس شورای ملی، تهران: نشر تاریخ ایران،
اتحادیه، منصوره ؛ سعدوندیان، سیروس(بهکوشش)، (1363)، سیاق معیشت در عصر قاجار؛ حکمرانی وملکداری: مجموعه اسناد عبدالحسین فرمانفرما، تهران: نشر تاریخ ایران،چاپ دوم.
انه،کلود،(1368)، خاطرات سفرکلود انه در آغاز مشروطیت، ترجمه ایرج پروشانی، تهران: معین، بیچا.
اوبن،اوژن،(1362) ایران امروز ۱۹۰۷–۱۹۰۶میلادی؛ ایران و بینالنهرین، ترجمه و حواشی علیاصغر سعیدی، تهران:کتابفروشی زوار، چاپ اول.
آبراهامیان، یرواند،(1377)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گلمحمدی و محمدابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی،چاپ اول.
آبندروف، ولفگاتن،(1358)، تاریخ جنبش کارگری اروپا، ترجمه ناهید ذرنان، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی
آدمیت، فریدون،(1354)، فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، تهران:پیام.
آدمیت، فریدون،(1355)، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران: انتشارات پیام،چاپ اول.
براون، ادوارد،(1351)، نامههایی از تبریز، ترجمه حسن جوادی، تهران: خوارزمی، چاپ اول.
بهرامی، عبدالله،(1363)، خاطرات عبدالله بهرامی، تهران: علمی،چاپ دوم.
پاولوویچ، م. ودیگران،(1339)، سه مقاله در باره انقلاب مشروطیت، ترجمه م.هوشیار، تهران: سپهر.
پولادی،کمال ؛ کمالی،مسعود،(1381)، جامعه مدرن،دولت ونوسازی در ایران معاصر، تهران: مرکز بازشناسی اسلام وایران.
پولاک، یاکوب.ادوارد،(1368)، سفرنامه پولاک؛ایران وایرانیان، ترجمهکیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی، چاپ دوم.
تربتی(سلطانالعلما)، احمد،(1363)، روزنامه روحالقدس[مجموعه روزنامه]، کوشش محمد گلبن، تهران: نشرچشمه، چاپ اول.
جـاوید، سلاماللّه،(1345)، فداکاران فراموش شده، تهران: اتحاد، بیچا.
حقدار، علی اصغر، (1383)، تاریخ مدرنیته در عصرمشروطیت و فریدون آدمیت،تهران: کویر، چاپ دوم.
دوگوبینو،کنت،(1367)، سه سال در ایران، ترجمه ذبیع الله منصوری، تهران: فرخی، چاپ سوم.
دولتآبـادی، یحیی(1362).حیات یـحیی.تهران: انتشارات فردوس و عطار، چاپ چهارم.
رابینو، لویی،(1368)، مشروطه گیلان؛ گزارشهای کتاب آبی درباره مشروطه گیلان و صورت اعانه و مأخوذی کمیسیون اعانه و انجمن ایالتی گیلان. ترجمه حسین اولیاء بافقی، به کوشش محمد روشن، رشت: طاعتی، بیچا.
رائین، اسماعیل، (1356)، حیدرخان عمواوقلی، تهران: جاویدان، چاپ سوم.
رسولزاده، محمد امین،(1377)، گزارشهایی از انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه رحیم رئیس نیا، تهران: شیرازه، چاپ اول.
رئیسنیا، رحیم،(1357)، عُزیر و دو انقلاب، تهران: انتشارات چاپار.
سپهر(مورخالدوله)، عبدالحسین،(1368)، مرآﻩالوقایع مظفری و یادداشتهای ملکالمورخین، به تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: انتشارات زرین، بیچا.
سیّاح، محمدعلیبنمحمدرضا، (1346)، خاطرات حاج سیّاح یا دوره خوف و وحشت، کوشش حمید سیّاح، تصحیح سیفالله گلکار، تهران: ابنسینا.
شاکری، خسرو،(1384)، پیشینههای اقتصادی-اجتماعی جنبش مشروطیت، تهران: نشر اختران.
شهری، جعفر،(1369)، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم؛ زندگی،کسب وکار[5جلد]، تهران: چاپ دوم.
صفایی، ابراهیم،(1353)،آیینه تاریخ، تهران: انتشارات فرهنگ وهنر.
فخرایی، ابراهیم، (1371)، گیلان در جنبش مشروطیت، تهران: شرکت انتشارات آموزش انقلاب اسلامی.
فلور، ویلم،(1371)، صنعتی شدن ایران وشورش شیخ احمد مدنی، ترجمهابوالقاسم سرّی، تهران: انتشارات توس.
کتاب آبی؛گزارشهای محرمانه وزارت امور خارجه انگلیس درباره انقلاب مشروطه ایران،(1363)، به کوشش احمد بشیری، تهران: نشر نو.
کتاب نـارنجی؛گزارشهای سیاسی وزارت خارجه روسیه تزاری در باره انقلاب مشروطه ایران،(1367)، ترجمه حسین قاسمیان، کوشش احمد بشیری، تهران: نشر نور.
کرزن،جرج.ناتانئل،(1373)، ایران و قضیه ایران[2جلد]، ،ترجمه غلامعلی مازندرانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم.
کسروی، احمد،( 1378)، تاریخ هیجده ساله آذربایجان؛ بازمانده تاریخ مشروطه ایران، تهران: امیرکبیر،.
کسروی،احمد،(1370).تاریخ مشروطه ایران،تهران، امیرکبیر، چاپ شانزدهم.
گزارش هیأت بازرگانی هند بریتانیا به جنوب شرق ایران(1905-1906) (1376)،اوضاع اقتصادی ایران در قرن 21،ترجمه معصومه جمشیدی ودیگران، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
لندور، هنری ساویچ،(1388)،اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بازرگانی ایران در آستانه مشروطیت، ترجمه علیاکبر عبدالرشیدی، تهران: انتشارات اطلاعات، چاپ اول.
مجدالاسلام کرمانی، احمد،(1347)، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران؛ سفرنامه کلات، مقدمه و تحشیه محمود خلیلپور، اصفهان: دانشگاه اصفهان، چاپاول.
مراغهای، زینالعابدین،(1362)، سیاحتنامه ابراهیم بیک، تهران: نشر سپیده،چاپ دوم.
مستوفی، عبدالله،(بیتا)، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار[3جلد] ، تهران: زوار، چاپ دوم.
ناظمالسلام کرمانی، محمد،(1371)، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران: امیرکبیر، چاپ چهارم.
نوایی، عبدالحسین،(1356)، فتح تهران، تهران: انتشارات بابک.
ورهرام، غلامرضا،(1385)، نظام سیاسی وسازمانهای اجتماعی در عصر قاجار، تهران: انتشارات معین.
ویجویه، محمدباقر،(1348)، تاریخ انقلاب آذربایجان وبلوای تبریز، تهران: سیمرغ، چاپ دوم.
ویشارد، جان،(1363)، بیست سال در ایران، ترجمه،علی پیرنیا، تهران: انتشارات نوین، بیچا.
هدایت،(محبرالسلطنه)، مهدیقلی خان،(1389)، خاطرات و خطرات، تهران،انتشارات زوار، چاپ هفتم.
یزدانی، سهراب،(1386)، صوراسرافیل نامه آزادی، تهران: نشرنی.
ییت، چارلز ادوارد،(1365)، سفرنامه خراسان وسیستان، ترجمه مهرداد رهبری و قدرتالله زعفرانلو، تهران: یزدان، چاپ اول.
پیری,محمد . (1400). واکاوی جامعهشناختی تشکیل طبقه کارگر ایران در عصر قاجاریه و نقش آنان در نوسازی جامعه و جنبش مشروطه. جامعه شناسی تاریخی, 12(2), 113-138.
MLA
پیری,محمد . "واکاوی جامعهشناختی تشکیل طبقه کارگر ایران در عصر قاجاریه و نقش آنان در نوسازی جامعه و جنبش مشروطه", جامعه شناسی تاریخی, 12, 2, 1400, 113-138.
HARVARD
پیری,محمد. (1400). 'واکاوی جامعهشناختی تشکیل طبقه کارگر ایران در عصر قاجاریه و نقش آنان در نوسازی جامعه و جنبش مشروطه', جامعه شناسی تاریخی, 12(2), pp. 113-138.
CHICAGO
محمد پیری, "واکاوی جامعهشناختی تشکیل طبقه کارگر ایران در عصر قاجاریه و نقش آنان در نوسازی جامعه و جنبش مشروطه," جامعه شناسی تاریخی, 12 2 (1400): 113-138,
VANCOUVER
پیری,محمد. واکاوی جامعهشناختی تشکیل طبقه کارگر ایران در عصر قاجاریه و نقش آنان در نوسازی جامعه و جنبش مشروطه. جامعه شناسی تاریخی, 1400; 12(2): 113-138.