تبیین شکل گیری و علل جنبش های برازبنده، سنباد، اسحاق ترک، استادسیس، المقنع و بابک خرمدین (با تأکید بر نظریۀ محرومیت نسبی تد رابرت گر)

دوره 12، شماره 2
اسفند 1400
صفحه 83-112

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان

1 استاد گروه تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه اصفهان

2 دانشجوی دکتری گروه تاریخ ایران بعد از اسلام دانشگاه اصفهان

چکیده
چکیده
جنبش ­های اجتماعی بحثی اساسی در نظریه ­های انقلاب هستند که به ­واسطۀ اهمیت نظریه­ های مختلف کوشیده اند آن‌ها را توضیح دهند. یکی از مهم­ترین این نظریه­ ها نظریۀ محرومیت نسبی است. لشکر بنی­ عباس با شعارهای برابری­ خواهانه سطح انتظارات ارزشی طبقات اجتماعی را بالا برد، این در­حالی بود که سطح توانایی ارزشی مردم تغییر چندانی پیدا نکرد و مردم دچار سرخوردگی و محرومیت نسبی شدند. متغیر­های مهمی ازجمله ارزش­های اقتصادی، دینی، منزلتی و مشارکتی موجب گسترش حجم این جنبش­ ها شد. حجم جنبش­ ها نیز بر کنترل نیروی اجبار توسط حکومت و مخالفان تأثیر گذاشت و سرانجام جنبش ­ها را رقم زد. مقالۀ حاضر می­ کوشد با تمرکز بر نحوۀ شکل ­گیری و علل جنبش­ های برازبنده، سنباد، اسحاق ترک، استادسیس، المقنع و بابک خرمدین و با بهره­ گیری از روش تحلیل تاریخی و جامعه­ شناسی و بررسی محتوای آثار تاریخی و جامعه ­شناسی، در پرتو نظریۀ محرومیت نسبی، به بررسی شکل‌گیری و علل این جنبش­ ها بپردازد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
منابع فارسی
آملی، اولیاء الله، (1348)، تاریخ رویان‌، محقق / مصحح منوچهر ستوده، تهران: ناشر بنیاد فرهنگ ایران.
ابن‌اثیر، جزری، (1371)، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه عباس خلیلی و ابو القاسم حالت، تهران، مؤسسه مطبوعات علمی.
ابن خلدون، عبد الرحمن، (1363)، العبر یا تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبد المحمد آیتی، چ اول، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا، (1360)، تاریخ فخری، ترجمه محمد وحید گلپایگانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ دوم.
ابن الفقیه، ابو بکر احمد بن محمد بن اسحاق همدانی، (1349)، ترجمه مختصر البلدان (بخش مربوط به ایران)، ترجمه ح. مسعود، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
ابن‌مسکویه، احمد بن علی، (1369)، تجارب‌الامم، ترجمه ابو القاسم امامی و علی نقی منزوی‌، چاپ اول‌، تهران، ناشر سروش / توس‌.
ابن مهلب، محمد پسر شادی، (1378) مجمل التواریخ و القصص، نجم‌الدین سیف‌آبادی، محقق / مصحح نجم الدین سیف آبادی‌، آلمان‌، ناشر دومونده نیکارهوزن.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق، (1381)، الفهرست، ترجمه محمد رضا تجدد، چاپ اول، تهران، انتشارات اساطیر.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم، (1373)، مسالک و ممالک، ترجمه محمدبن اسعدبن عبدالله تستری، به کوشش ایرج افشار، مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، شماره 52.
بلعمی، ابو علی، (1373)، تاریخنامه طبری‌، محقق / مصحح محمد روشن‌، چاپ دوم، تهران، انتشارات سروش/ البرز.
پتروشفسکی، ایللیا پاولویچ، (1363)، اسلام در ایران، ترجمه کریم کشاورز، تهران: انتشارات پیام، چاپ هفتم.
تتوی، قاضی احمد، قزوینی، آصف خان، (1382)، تاریخ الفی، چاپ اول، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
جعفری، جعفر بن محمد بن حسن،( 1384)، تاریخ یزد، محقق / مصحح ایرج افشار، تهران: ناشر انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم.
جوزجانی، منهاج الدین سراج ابو عمر عثمان، (1363)، طبقات ناصری، 2 جلد، محقق / مصحح عبدالحی حبیبی، تهران: ناشر دنیای کتاب، چاپ اول‌.
خطیب، عبدالله مهدی، (2537 ش)، حکومت بنی امیه در خراسان، ترجمه باقر موسوی، تهران، انتشارات توکا.
خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین، (1380)، تاریخ حبیب السیر، چاپ چهارم، تهران، انتشارات خیام.
دنیل، التون. ل، ( 1367)، تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در زمان حکومت عباسیان، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: انتشارت علمی و فرهنگی.
دنت، دانیل، (1358)، مالیات سرانه و تأثیر آن در گرایش به اسلام، ترجمه محمد علی موحد، تهران، انتشارات خوارزمی.
دینوری، ابوحنیفه، الاخبار الطوال‌، (1383)، ترجمه محمود مهدوی دامغانی‌، چاپ چهارم، تهران، نشر نی.
شعبان، محمد عبدالحی، (1386)، فراهم آمدن زمینه های سیاسی و اجتماعی نهضت عباسیان در خراسان، ترجمه پروین ترکمنی آذر، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
صدیقی، غلامحسین، (1375)، جنبش های دینی ایرانی در قرن های دوم و سوم هجری، چاپ دوم، تهران، انتشارات پاژنگ.
طبری، محمد بن جریر، (1375)، تاریخ الامم و الملوک، ترجمه ابو القاسم پاینده‌، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ پنجم.
فلوتن، فان، (1325)، تاریخ شیعه و علل سقوط بنی امیه، ترجمه سید مرتضی هاشمی حائری، انتشارات اقبال.
طقوش، محمد سهیل، (1390)، دولت عباسیان، ترجمه حجت الله جودکی، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، چاپ ششم.
گردیزی، ابی سعید عبد الحی بن الضحاک بن محمود، (1363)، زین الاخبار، محقق / مصحح عبدالحی حبیبی، تهران‌: انتشارات دنیای کتاب، چاپ اول.
گر، تد رابرت، (1394)، چرا انسان ها شورش می کنند، ترجمه علی مرشدی زاده، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی، چاپ چهارم.
گیدنز، آنتونی، (1387)، مبانی جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نشر نی، چاپ بیست و سوم.
گیلانی، ملا شیخعلی، (1352)، تاریخ مازندران‌، محقق / مصحح منوچهر ستوده، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
مستوفی، ‌حمد الله، تاریخ گزیده‌، (1364)، محقق / مصحح عبد الحسین نوایی‌، تهران: انتشارات امیر کبیر، چاپ سوم.
مسعودی، أبو الحسن علی بن حسین، (1365)، التنبیه و الإشراف. ترجمه ابو القاسم پاینده، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
مسعودی، أبو الحسن علی بن الحسین، (1374)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابو القاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ پنجم.
معین، محمد، (1326)، مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات فارسی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مفتخری، حسین، (بهار 1379)، اولین تکاپو های تشیع در خراسان، تاریخ اسلام، شماره 1، ص 117-140.
مقدسی، مطهر بن طاهر، (1374)، البدء و التاریخ یا آفرینش و تاریخ، ترجمه محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات آگه، چاپ اول.
ملایری، ‌محمد مهدی، (1379)، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، تهران: انتشارات توس‌، چاپ اول.
مولف مجهول، (1366)، تاریخ سیستان، محقق / مصحح ملک الشعراء بهار، تهران: انتشارات پدیده خاور، چاپ دوم.
نرشخی، ابی بکر محمد بن جعفر، (1363)، تاریخ بخارا، محقق مدرس رضوی، تهران: انتشارات توس، چاپ دوم.
نظام الملک، ابوعلی حسن طوسی، (1347)، سیرالملوک (سیاست نامه)، به اهتمام هیوبرت داک، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب. 188، چاپ دوم.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب ابن واضح، (1371)، تاریخ یعقوبی. 2 جلد، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ ششم.
منابع عربی
ابن کثیر دمشقی، أبو الفداء اسماعیل بن عمر، (1407/1986 م)، البدایه و النهایه، بیروت، دار الفکر.
ابن تغری بردی، یوسف بن تغری بردی، (1392ق ) النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، 16جلد. قاهره: وزاره الثقافه و الارشاد القومی، الموسسه المصریه العامه. چاپ اول.
ابن الجوزی، أبو الفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد، (1412/1992) المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه، ط الأولی.
ابن العماد، شهاب الدین ابو الفلاح عبد الحی بن احمد العکری الحنبلی الدمشقی، (1406/1986) شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق الأرناؤوط، دمشق – بیروت: دار ابن کثیر، ط الأولی.
ابی یوسف، قاضی ، (1352)، الخراج، مصر: طبع قاهره.
ازدی، یزید بن محمد، ( 1427)، تاریخ الموصل، 2جلد، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اول.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد، (1380)، الآثار الباقیه عن القرون الخالیه، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب، چاپ اول.
خلیفه بن خیاط، أبو عمرو بن أبی هبیره اللیثی العصفری الملقب بشباب، (1415/1995) تاریخ خلیفه بن خیاط، تحقیق فواز، بیروت: دار الکتب العلمیه، ط الأولی.
ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، (1413/1993) تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت: دار الکتاب العربی، ط الثانیه.
السمعانی، ‌أبو سعید عبد الکریم بن محمد بن منصور التمیمی السمعانی، (1382/1962)، الأنساب، تحقیق عبد الرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدر آباد: مجلس دائره المعارف العثمانیه، ط الأولی.
سیوطی، جلال الدین، (1964)، تاریخ الخلفاء، تحقیق محمد محی الدین عبد الحمید، قاهره: چاپخانه مدنی.
مسعودی، أبو الحسن علی بن الحسین بن علی، (1409)، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم: دار الهجره، چاپ دوم.
مؤلف مجهول، ( 1391)، أخبار الدوله العباسیه و فیه أخبار العباس و ولده، تحقیق عبد العزیز الدوری و عبد الجبار المطلبی، بیروت: دار الطلیعه.
حموی، یاقوت، (1995م) معجم البلدان، بیروت، دالصادر، طبع الثانیه.