علل و پیامدهای اجتماعی شکل‌گیری محلۀ خراباتیان شیراز در عصر زندیه

دوره 12، شماره 2
اسفند 1400
صفحه 59-82

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ دانشگاه خلیج فارس

2 دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه خلیج فارس

3 استادیار گروه تاریخ دانشگاه بین المللی امام خمینی

چکیده
چکیده
با تأسیس حکومت زندیان اوضاع اجتماعی حاکم بر جامعۀ شهری شیراز متأثر از سیاست‌گذاری ­های هیئت حاکم به دورۀ جدیدی وارد شد. این تنوع اجتماعی سبب برخی تحولات در جامعۀ پایتخت شد. یکی از مهم­ترینِ این نوع تحولات در این دوره، شکل‌گیری محلۀ خراباتیان و فعالیت زنان روسپی در آنجا بود. به ­نظر می‌رسد این محله ــ که به­ دنبال برنامه ­های اجتماعی حکومت، فعالیت خود را آغاز کرد ــ تأثیرات مختلفی در ابعاد گوناگون جامعۀ شهری پایتخت برجای گذاشت. از این رو، مسئلۀ پژوهش حاضر، بررسی علل ایجاد محلۀ خراباتیان و پیامدهای اجتماعی آن در جامعۀ شهری شیرازِ عهد زندیه است. مقالۀ حاضر با تکیه بر روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر داده­ های کتابخانه­ ای به بررسی مسئلۀ مزبور پرداخته ‌است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که کنترل و مدیریت کنشگران سیاسی در شیراز، مدیریت جامعۀ بحران ­زده بعد از سقوط صفویه، انگیزه ­بخشی به کنشگران برای به سازی و بازسازی شهر شیراز به­ علاوه گرایش کریم­خان زند به این گروه از زنان، در ایجاد این محله مؤثر بوده است. از طرفی، مجموعۀ محلۀ خراباتیان منبع درآمدی برای حکومت زند نیز محسوب می­شد. از­جمله پیامدهای اجتماعیِ ایجاد این محله می‌توان به اختلال در بنیان خانواده‌ها اشاره کرد. علاوه بر آن، این نوع فعالیت اجتماعی از آنجا که با رویکرد مذهبی و اجتماعی مردم مغایرت داشت، سبب بروز برخی رفتارهای ناهنجار عرفی و شرعی از سوی بخشی از جامعۀ پایتخت نیز شده بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
استرآبادی، میرزا مهدی خان، 1377، جهانگشای نادری، مصحح عبداله انوار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اسکات وارینگ، ادوارد، 1369، «سفرنامه اسکات وارینگ؛ مسافرت به شیراز»، در ده سفرنامه، ترجمه مهراب امیری، تهران: وحید.
اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، 1367، تاریخ منتظم ناصری، مصحح محمد اسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
افسر، کرامت‌اله، 1353، تاریخ بافت قدیمی شیراز، تهران: انجمن آثار ملی
اولئاریوس،آدام، 1363، سفرنامه اولئاریوس، ترجمه احمد بهپور، تهران: سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار.
اولیویه،ا، 1371، سفرنامه اولیویه، ترجمه محمد طاهر میرزا، به تحقیق و تصحیح غلام رضا ورهرام ،(تهران: اطلاعات.
پری، جان، 1387، «زندیان»، در تاریخ ایران کمبریج (دوره افشار، زند و قاجار)، ترجمه مرتضی ثاقب فر، ج7، تهران: جامی، صص 137 – 85.
تاورنیه، ژان باتیست، 1383، سفرنامه تاورنیه، ترجمه حمید ارباب شیرانی، تهران: نیلوفر.
تطیلی، رابی بنیامین، تنرو، آنتونیو، ممبره، میکل، 1393، سه سفرنامه، ترجمه حسن جوادی و ویلم فلور، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
خطایی، علی اکبر، 1372، خطای نامه، مصحح ایرج افشار، چاپ دوم، تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا.
دروویل، گاسپار، 1370، سفر در ایران‏، ترجمه منوچهر اعتماد مقدم‏، چاپ چهارم، تهران‏: شباویز.
دنبلی، عبدالرزاق بیگ، 1350، تجربه الاحرار و تسلیه الابرار، تصحیح حسن قاضی طباطبایی، تبریز: موسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
راوندی، مرتضی، 1382، تاریخ اجتماعی ایران، جلد 7، چاپ دوم، تهران: نگاه.
رستم الحکما، محمد هاشم آصف، 1382، رستم التواریخ، تصحیح میترا مهرآبادى، تهران‏: دنیاى کتاب.
روملو، حسن بیک، 1357، احسن التواریخ، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: بابک.
سایکس، سرپرسى، 1380، تاریخ ایران‏، ترجمه سید محمد تقى فخر داعى گیلانى، چاپ هفتم، تهران‏: افسون‏.
شاردن، 1372، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران: توس.
شرلی، آنتونی، 1387، سفرنامه برادران شرلی، ترجمه آوانس، مصحح علی دهباشی، تهران: نگاه.
شیرازی، ابن عبدالکریم علی رضا، 1365، تاریخ زندیه (جانشینان کریم خان زند)، تصحیح ارنست بئیر، تهران: نشر گستره.
غفاری کاشانی، قاضى احمد بن محمد،1373، تاریخ نگارستان، تصحیح مرتضى مدرس گیلانى‏، تهران‏: کتابفروشى حافظ.
فرانکلین، ویلیام، 1358، مشاهدات سفر از بنگال به ایران، ترجمه محسن جاویدان، تهران: مرکز ایرانی تحقیقات تاریخی.
فسایی، حسن بن حسینی، 1382، فارسنامه ناصرى‏، چاپ 3 ، تهران: ‏امیرکبیر.
فلور، ویلم، 2010، تاریخ اجتماعی روابط جنسی در ایران، ترجمه محسن مینو خرد، اِستُکهُلم: فردوسی.
کروسینسکی، 1363، سفرنامه کروسینسکی، ترجمه عبدالرزاق دنبلی مفتون، مصحح مریم میر احمدی. تهران: توس.
متولی، عبدالله، 1389، «اهمیت و جایگاه پایتخت در نظامات فکری ـ اجرایی کریم خان زند»، تاریخ ایران، شماره 5/65
مرعشی صفوی، میرزا محمد خلیل، 1362، مجمع التواریخ، مصحح عباس اقبال، تهران: کتابخانه طهوری و سنایی.
مقدسی، محمد بن احمد، 1361، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه علی نقی منزوی، تهران: شرکت مولفان و مترجمان.
ملکم، سر جان، 1380، تاریخ کامل ایران‏، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت‏، تهران‏: افسون.
موسوی اصفهانی، محمد صادق، 1363، تاریخ گیتى‏گشا در تاریخ زندیه‏، تصحیح سعید نفیسى‏، چاپ دوم، تهران: اقبال.
نوایی، عبدالحسین، 1384، کریم خان زند، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
نیبور، کارستن، 1354، سفرنامه کارستن نیبور، ترجمه پرویز رجبى‏، تهران‏: توکا.
هدایت، رضا قلی خان، 1373، فهرس التواریخ، مصحح عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
هدایت، رضا قلی خان، 1380، روضه الصفای ناصری، تصحیح جمشید کیانفر، جلد 9 و بخش اول، تهران: اساطیر.
هدایتی، هادی، 1334، تاریخ زندیه، تهران: دانشگاه تهران
همدانی، رشید الدین فضل‌اله، 1940م، تاریخ مبارک غازانی، مصحح کارل یان، هرتفرد: استفن اوستین.
ورهرام، غلامرضا، 1385، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عهد زندیه، تهران: معین.