1
عضو هیأت علمی گروه باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا
2
دانشجوی باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا
چکیده
قلاع اربابی شهرستان بهار از جمله قلاع دشتی هستند که طی سدههای متأخر اسلامی به دلیل ضعف حکومت مرکزی و هرج و مرج های ناشی از آن، و نیز با هدف اقامت و سکونت خوانین محلی و اطرافیانشان، احداث شدهاند. در ساخت بنای قلعههای منطقه، همچون تمامی قلاع دشتی، تپههای طبیعی و بلندیها به جهت اشراف به مناطق پیرامون و توان دفاعی بهتر، مورد توجه خاص بوده است. یکی از ویژگیهای عمده قلعههای اربابی مورد مطالعه، بهرهگیری متفاوت از سازه برج در بنای قلاع است که در طول زمان از کارکردهای متفاوتی چون سکونت و دیدهبانی برخوردار بودهاند. عمده تزئینات قلاع مورد مطالعه در بخش ارباب نشین بهخصوص در سرستون و پایه ستونهای ایوان و نیز در طرح گچبریهای داخل بنا است که با انواع نقشمایههای گیاهی به صورت طرحهای اسلیمی و ختایی اجرا شدهاند. این بناها با کارکردی به عنوان مراکز حکومتی محلیِ اَمن، در گذشته مورد توجه بودهاند. در این پژوهش، قلاع مذکور با هدف بررسی ساختارهای معماری و تزئینات به کار رفته در آنها و همچنین تحلیل شاخصههای بارز مشترک در میان آنها، مورد مطالعه و بررسی قرار میگیرد. بررسی علت شکلگیری این دسته از بناها و نقش آنها در امنیت منطقه در طول دوران قاجاریه مهمترین مسئلهای است که در جریان این پژوهش باید به آن پاسخ داده شود. پژوهش حاضر با رویکرد «میدانی ـ توصیفی ـ تحلیلی»، به تبیین وضعیت این دسته از بناها پرداخته است. روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش متکی بر مطالعات کتابخانهای و بررسیهای میدانی است.
1. ابن اثیر، عزّالدّین (1374)، تاریخ کامل، ترجمه محمدحسین روحانی، ج 2، تهران: اساطیر.
2. ابن العبری، گرکوریوس ابوالفرج بن اهرون (1375)، تاریخ مختصر الدول، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
3. ابنفوطی، ابوالفضل کمالالدین عبدالرزاق (1407ه.ق)، الحوادث الجامعه و التجارب النافعه فی المائه السابقه، ج 8، بیروت: لیدن.
4. احمدزاده، محمدامیر (1391)، «بسترهای تحدید و توسعۀ امنیت اجتماعی در ایران عصر قاجاریه (بسترهای تحدید و توسعۀ امنیت اجتماعی در ایران عصر قاجاریه)، فصلنامه مطالعات تاریخ اجتماعی، سال اول، شماره اول، تابستان 1393، صص 45ـ74.
5. اذکایی، پرویز (1380)، همدان نامه ـ بیست گفتار دربارهی مادستان، همدان: مادستان.
6. اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1368)، مراهالبلدان، به کوشش و اهتمام عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، ج1، تهران: دانشگاه تهران.
7. بدلیسی، شرفخان بن شمسالدین، (1377)، شرفنامه تاریخ مفصل کردستان، به اهتمام و کوشش ولادیمیر ولییامینوف زرنوف، ترجمه محمد عباسی، ج 2، تهران: اساطیر.
8. بلمکی، بهزاد و عباس مترجم (1388)، گزارش مقدماتی بررسی و شناسایی باستانشناختی شهرستان بهار، همدان: سازمان میراث فرهنگی استان همدان (منتشر نشده)
9. جوینی، عطاملک بن محمد (1382)، تاریخ جهانگشای جوینی، ج 3، تهران: دنیای کتاب.
10. راوندی، محمد بن علی (1385)، راحهالصدور و آیهالسرور، به کوشش و اهتمام محمد اقبال، تهران: اساطیر.
11. رحمانی، اسماعیل (1377)، بررسی و شناسایی محوطههای دوران تاریخی شهرستان بهار (پایاننامه کارشناسی ارشد)، تهران: دانشگاه تهران
12. رحمانی، اسماعیل (1378)، گزارش پروژه گمانهزنی تعیین عرصه و حریم تپه باستانی مهاجران، همدان: سازمان میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان همدان، (منتشر نشده).
13. زارعی، محمدابراهیم، باباکمال، یدالله حیدری (1393)، «اهمیت قلاع و استحکامات دورهی قاجارِ منطقه شهداد در برقراری امنیتِ اجتماعی حاشیه غربی کویر لوت»، پژوهشهای باستانشناسی ایران، شماره 6، دوره چهارم، بهار و تابستان 1393، صص 195ـ211.
14. رزمآرا، حسینعلی (1355)، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها) استان پنجم (کردستان)، ج 5، تهران: دایرهی جغرافیایی ارتش.
15. رضائی، مصطفی (1392)، گزارش باستانشناختی قلاع و استحکامات دفاعی شهرستان بهار، همدان، دانشگاه بوعلی سینا،(منتشر نشده).
16. رضائی، مصطفی (1395)، بررسی تاریخی و باستانشناسی محوطه اسلامی اَنداجین شهرستان بهار (استان همدان)، پایاننامه کارشناسی ارشد، همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
17. سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (1376)، فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ـ فرهنگ جغرافیایی همدان، ج 47، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح
18. سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (1380)، فرهنگ جغرافیایی شهرستانهای کشور (شهرستان همدان)، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح
19. سنندجی، میرزا شکرالله (1375)، تحفهی ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان، به کوشش حشمتالله طبیعی، تهران: امیرکبیر.
20. سهیلی، جمالالدین، محمودی زرندی، مهناز، صالحی، زینب (1394)، «الگوهای طرّاحی معماری قلعههای استان ایلام در دوره قاجار با تأکید بر الگوهای رفتاری»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی ـ اسلامی، شماره بیست و یکم، پاییز 1394، صص 31ـ 45.
21. شعبانی، محمد (1394)، بررسی و تحلیل باستانشناختی محوطههای استقراری بخش مرکزی شهرستان همدان از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره صفوی (پایاننامه کارشناسی ارشد)، همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
22. محمدی، مریم؛ شعبانی، محمد (1395)، «معرفی و تحلیل سفالهای دوران اسلامی محوطه زینوآباد ـ بهار، همدان»، پژوهشهای باستانشناسی، شماره 11، دوره ششم، پاییز و زمستان 1395، صص 150ـ135.
23. شهاوری شیرازی، عبدالکریم بن علیرضا (1365)، تاریخ زندیه ـ جانشیان کریم خانزند، مترجم آلمانی ارنست بئید، مترجم فارسی غلامرضا ورهرام، تهران: گستره.
24. غفاری کاشانی، ابوالحسن (1369)، گلشنمراد، به کوشش و اهتمام غلامرضا طباطبائی، تهران: مجد.
25. گروسین، هادی (1384)، زَراَومَند ـ دریاچه باستانی همدان، همدان: سپهر دانش.
26. لسترنج، گی (1367)، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران: علمی و فرهنگی.
27. محمدیفر، یعقوب و عباس مترجم (1385)، گزارش فصل اول بررسی و شناسایی باستانشناختی بخش مرکزی همدان، سازمان میراثفرهنگی استان همدان، (منتشر نشده).
28. مستوفیقزوینی، حمدالله ابنأبیبکر احمد (1381 الف)، نزههالقلوب، تصحیح و تدوین محمد دبیر سیاقی، قزوین: حدیث امروز.
29. ــــــــــــــ (1381 ب)، تاریخ گزیده، به کوشش دکتر عبدالحسین نوائی، تهران: امیرکبیر.
30. مسکویه رازی، ابوعلی (1369)، تجارب الامم، ترجمهی دکتر ابوالقاسم امامی، ج 1، تهران: انتشارات سروش.
31. میرجعفری، حسین (1381)، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دورۀ تیموریان و ترکمانان، اصفهان: دانشگاه اصفهان و سمت.
32. نظری ارشد، رضا (1391)، «گزارش بررسی و شناسایی باستانشناختی تکمیلی شهرستانهای همدان و تویسرکان»، آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان (منتشر نشده).
33. وقایعنگار کردستانی، علیاکبر (1384)، حدیقه ناصریه در جغرافیا و تاریخ کردستان، به کوشش و اهتمام محمد رئوف توکلی، تهران: توکلی.