بازشناسی گفتمان روشنفکری دینی شریعتی و مقایسه آن با گفتمان انقلاب اسلامی

دوره 12، شماره 1
شهریور 1400
صفحه 43-73

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان

1 دانشیار جامعه شناسی دانشگاه تربیت مدرس

2 کارشناس ارشد جامعه شناسی انقلاب

چکیده
این پژوهش به بررسی تطبیقی دو گفتمان روشنفکری دینی دهه 40 و گفتمان انقلاب اسلامی اختصاص یافته است. نگارنده در این جستار، ابتدا با بهره گیری از بستر معرفت شناختی نظریه لاکلا و موفه، به ارائه مفصل بندی این گفتمان ها بر اساس دال مرکزی آنها اقدام نموده است. شریعتی با دیدی جامعه شناختی توانست با ارائه سیمائی سیاسی از اسلام با محوریت "اسلام انقلابی- اجتماعی" پیشقراول انقلاب اسلامی شود. در تدوام این گفتمان، گفتمان انقلاب اسلامی نیز با رویکردی فقهی و با محوریت "اسلام ناب" به عنوان دال محوری در قاموس و شاکله معرفتی تمام جریان های سیاسی بعد از انقلاب اسلامی با همان مولفه های گفتمانی به شکلی جدیدتر و اندکی متفاوت تر توانست باز تولید و تئوریزه شود. یافته های پژوهش حاکی از آن است که، هر دو گفتمان با اعتقاد به امتزاج دین و سیاست با رویکردی نسبتا دموکراتیک و با توسل به سازواره "امت و امامت" توانستند حکومت مطلوب خویش را پایه ریزی نمایند که در تقابل با نظام های توتالیتاریستی، دین سنتی و روحانیون حامی آن، به حاشیه رانی گفتمان غالب و حاکم عصر یعنی "گفتمان پهلویسم" منجر شد. هر دو گفتمان مذکور با محدودیت قلمرو اختیارات رهبری هر چند با وجود نقطه افتراق هایی در شکل و محتوا، توانستند با تاکید بر مدخلیت دال مردم و نقش تاثیر گذار آنها در انتخاب حاکم جامعه آرمانیشان در برابر ایده"حکومت اسلامی" که به نقش مردم در مشروعیت بخشی به حکومت باور ندارند، قرار گیرند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
منابع؛
- اخوان مفرد، حمیدرضا (1381)؛ «ایدئولوژی انقلاب ایران»؛ تهران، انتشارات پژوهشکده امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی، چاپ اول.
- ایران نژاد، ابراهیم (1387)؛ «مطالعه توصیفی گفتمان های پس از انقلاب»، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
- بهشتی و دیگران. الف (1358)؛ «صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی (جلسه اول تا سی و یکم)»، تهران؛ اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، جلد اول.
- بهشتی و دیگران.ب (1358)؛ «صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی (جلسه سی و دوم تا پنجاهم)»، تهران؛ اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، جلد دوم.
- بهشتی، سید محمد (1383)؛ «ولایت، رهبری، روحانیت»، تهیه و تنظیم؛ بنیاد نشر و آثار اندیشه های شهید آیت الله بهشتی، تهران؛ انتشارات بقعه، چاپ دوم.
- بهشتی، سید محمد (1387)؛ «شریعتی: جستجوگری در مسیر شدن»، بنیاد نشر و آثار اندیشه های شهید آیت الله بهشتی، تهران؛ انتشارات بقعه، چاپ پنجم.
- بهشتی، سید محمد {ب} (1390)؛ «شناخت اسلام»، تهیه و تنظیم؛ بنیاد نشر و آثار اندیشه های شهید آیت الله بهشتی، تهران؛ انتشارات بقعه، چاپ دوم.
- بهشتی، سید محمد {ج} (1390)؛ «مبانی نظری قانون اساسی»، تهیه و تنظیم؛ بنیاد نشر و آثار اندیشه های شهید آیت الله بهشتی، تهران؛ انتشارات بقعه، چاپ چهارم.
- حسینی زاده، سید محمد علی (1383)؛ «نظریه گفتمان و تحلیل سیاسی»، فصلنامه علوم سیاسی، شماره 28.
- سرپرست سادات، ابراهیم (1392)؛ «دموکراسی تکاملی؛ بحثی در مبانی جمهوری اسلامی از نظر شهید آیت الله بهشتی»، فصلنامه سوره اندیشه، شماره 71-70.
- شریعتی، علی (1361)؛ «مجموعه آثار 19؛ حسین وارث آدم»، تهران، انتشارات قلم.
- شریعتی، علی (1362)؛ «مجموعه آثار 26؛ علی»، تهران، نشر آمون.
- شریعتی، علی (1375): «مجموعه آثار 13؛ هبوط در کویر»، تهران، انتشارات چاپخش.
- شریعتی، علی (1375): «مجموعه آثار 3؛ ابوذر»، تهران، انتشارات الهام.
- شریعتی، علی (1375)؛ «مجموعه آثار 12؛ تاریخ تمدن»، جلد دوم، انتشارات قلم.
- شریعتی، علی (1375)؛ «مجموعه آثار 5؛ ما و اقبال»، تهران، الهام.
- شریعتی، علی (1377)؛ «مجموعه آثار 4؛ بازگشت»، تهران؛ انتشارات قلم.
- شریعتی، علی (1379)؛ «مجموعه آثار 23؛ جهان بینی و ایدئولوژی»، تهران، شرکت سهامی انتشار.
- شریعتی، علی (1381)؛ «مجموعه آثار 22؛ مذهب علیه مذهب»، تهران، انتشارات چاپخش، چاپ سوم.
- شریعتی، علی (1381)؛ «مجموعه آثار 9؛ تشیع علوی و تشیع صفوی»، تهران، چاپخش، چاپ چهارم.
- شریعتی، علی (1388)؛ «مجموعه آثار 7؛ شیعه»، تهران؛ انتشارات الهام.
- شریعتی، علی (1390)؛ «مجموعه آثار 14؛ تاریخ و شناخت ادیان»، جلد 1، تهران، شرکت سهامی انتشار.
- شریعتی، علی (1390)؛ «مجموعه آثار 20؛ چه باید کرد؟»، تهران؛ انتشارات قلم.شریعتی، علی (1375): «مجموعه آثار 32؛ هنر»، تهران، انتشارات چاپخش.
- شریعتی؛ علی (1376)؛ «مجموعه آثار 15؛ تاریخ و شناخت ادیان»، جلد دوم، شرکت سهامی انتشار.
- شریعتی؛ علی (1380)؛ «مجموعه آثار 24؛ انسان»، تهران، الهام و بنیاد فرهنگی دکتر علی شریعتی.
- قریشی، فردین (1384)؛ «بازسازی اندیشه دینی در ایران»، تهران، نشر قصیده سرا.
- کچوئیان، حسین (1386)؛ «تطورات گفتمان های هویتی ایران» ، تهرانتهران، نشر نی.
- کدیور، جمیله (1379)؛ «تحول گفتمان سیاسی شیعه در ایران»، تهران، طرح نو، چاپ دوم.
- مصباح، محمد تقی (1378)؛ «نظریه های سیاسی اسلام»، جلد اول، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
- مصباح، محمد تقی(1390)؛ «نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه»، جلد دوم، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
- مطهری، مرتضی (1365)؛ «حماسه حسینی»، جلد سوم، تهران، انتشارات صدرا، چاپ دوم.
- مطهری، مرتضی (1368)؛ «نقدی بر کتاب حجاب»، تهران، انتشارات صدرا.
- مطهری، مرتضی (1374)؛ «اسلام و مقتضیات زمان»، تهران، انتشارات صدرا، چاپ دهم.
- مطهری، مرتضی (1375)؛ «مجموعه آثار 2؛ مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی»، تهران، انتشارات صدرا، چاپ ششم.
- مطهری، مرتضی (1378)؛ «بررسی اجمالی نهضت های اسلامی در صد سال اخیر»، تهران، انتشارات صدرا.
- مطهری، مرتضی (1379)؛ «مجموعه آثار 19؛ بخشی از فقه و حقوق»، تهران: قم، انتشارات صدرا.
- مطهری، مرتضی (1380)؛ «مجموعه آثار 3؛ جلد سوم بخشی از اصول عقاید»، تهران؛ قم، انتشارات صدرا، چاپ نهم.
- مطهری، مرتضی (1380)؛ «مجموعه آثار 3؛ جلد سوم بخشی از اصول عقاید»، تهران؛ قم، انتشارات صدرا، چاپ نهم. افتخاری، اصغر (1384)؛ «انقلاب اسلامی در سه جهت، شناسایی کانون های بحران از دیدگاه امام خمینی»، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع)، شماره 26.
- مطهری، مرتضی {الف} (1375)؛ «پیرامون انقلاب اسلامی»، تهران، انتشارات صدرا، چاپ دوازدهم.
- مطهری، مرتضی {ب} (1375)؛ «پیرامون جمهوری اسلامی»، تهران، انتشارات صدرا، چاپ دهم.
- مطهری، مرتضی {ج} (1375)؛ «ده گفتار»، تهران، انتشارات صدرا، چاپ دوازدهم.
-تبیان . آثار موضوعی دفتر پنجم (1374)، «اسلام ناب در کلام و پیام امام خمینی(س)»، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (بخش تحقیقات)، چاپ اول.
- رهنما، علی (1385): «مسلمانی در جست و جوی ناکجا آباد؛ زندگی نامه سیاسی علی شریعتی«، تهران، گام نو.
- مصباح یزدی، محمد تقی (1379): «پرسش ها و پاسخ ها؛ ولایت فقیه»، خبرگان، جلد اول و دوم، قم، انتشارات آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
- Saussure, E de(1966); "Course in General Linguistics, trans. W.Baskin, New York; McGraw-Hill.