انتزاع قدرت‌های پادشاه و شکل‌گیری مشروطیت در دوره قاجار

دوره 12، شماره 1
شهریور 1400
صفحه 1-42

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان

1 استاد جامعه‌شناسی دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران

2 دانش آموختۀ دکتری جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی دانشگاه تهران

چکیده
پس از مشروطیت پرسش از چیستی و چرایی وقوع آن شاید مکررترین پرسش نظریه‌پردازان و متفکرانی بوده است که درباره تاریخ ایران معاصر اندیشیده‌اند. اما در بسیاری از موارد تفاسیر و تبیین‌هایی که ارائه‌شده به نحوی شرق‌شناسانه بوده‌اند. از طرف دیگر در این تبیینها انقلاب مشروطه بهمثابه یک رویداد آن‌قدر برجسته شده است که در پرداختن نظریه درباره تاریخ ایران به‌عنوان نقطه فارق تاریخ ایران را به پیش و پس از خود تقسیم می‌کند. به‌این‌ترتیب تاریخ ایران تبدیل شده است به تاریخ استبداد؛ ولی این قضاوت از بالای قله انقلاب مشروطه به دست آمده است. با تقلیل‌گرایی‌هایی که در این نگاه با ساخته‌شدن کلیت یکپارچه از تاریخ صورت می‌گیرد، در عمل وظیفه بررسی علمی کنار گذاشته می‌شود، زیرا تکلیف گذشته با تفسیر آن به‌عنوان تاریخ استبداد روشن شده استمیشود. مقاله حاضر می‌کوشد از رهگذر مرور انتقادی نظرات همایون کاتوزیان و جان فوران به عنوان به‌جای تبیین مشروطیت به‌عنوان انقلابی علیه استبداد و وابستگی، با کمک گرفتن از بینش‌های نظری وبر و دورکیم آن را به‌مثابه فرآیند تحولی تدریجی ببیند که زمینه‌های تکوین آن را در تحولات قرن نوزده می‌توان پی گرفت. البته ابداً ادعای ارائه مدل و نظریه در کار نیست، بلکه تلاشی است برای اندیشیدن جامعه‌شناسانه درباره مشروطیت؛ تأمل درباره آن به‌عنوان فرآیند، محصول تحولات تدریجی طولانی‌مدت در جریانها، نهادها و نیروهای اجتماعی در عرصه داخلی و تغییرات در نظام جهانی.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
Abrahamian, Ervand. 1387. Estebdad-e Sharghi: Barresi Iran-e Asri Qajar, dar "Maghalati dar Jame shenasi Iran", Soheila Torabi Farsani, Tehran: Pardis-e Danesh va Shirazeh:1-55.
Abrahamian, Ervand. 1384. Iran Bein-e Do Enghelab, A. Golmohammadi va M. E. Fattahi, Tehran: Ney.
Adamiyat, Fereydoun and Huma Natiq. 1356. Afkar-i Ijtima`i va Siyasi va Iqtisadi dar Asar-i Muntashir Nashudah-’i Dawran-i Qajar, Tehran: Agah.
Adamiyat, Fereydoun. 1362. Amir Kabir va Iran, Tehran: Kharazmi.
Adamiyat, Fereydoun. 1385. Andisheh-ye Taraqqi va Hokumat-e Qanun: Asr-e Sepahsalar, Tehran: Kharazmi.
Azadarmaki, T. 1391. Bonyanhay-e Fekri-e Nazarih-’i Jameh-’i Iraniy, Tehran: Elm.
Aghajari, Hashem. 1389. Moghadameh-i bar Monasebat-e Din va Dowlat dar Iran-e Asr-e Safavi, Tehran: Tarh-e Nov.
Ettehadieh, Mansoureh. 2535. Goushehae’i az Ravabet-e Khareji-i Iran, Tehran: Agah.
Ehtesham al-Saltaneh (Mahmud). 1367. Khaterat-e Ehtesham al-Saltaneh, ed. M. Mussavi, Tehran: Zavvar.
Ahmadi-e Taleshiyan, Mohammadreza. 1388. Tahawole Mafhoum-e Hakem-e Jaer dar Fegh’h-e Siasi-e Shi’ah, Tehran: Markaz-e Asnad-e Enghelab-e Eslami.
Arghandeh-Pour, Karim. 1393. Dar Jostejouye Jamey-e Boland Mod-dat: Goftegou ba Homayoun Katouzian, Tehran: Ney.
E’temad-al-Saltaneh (Mohammad-Hasan Khan). 1357. Sadr al-Tawarik, ed. M. Moshiri, Tehran: Roozbahan.
E’temad-al-Saltaneh (Mohammad-Hasan Khan). 1363. Al-Maʿater wa’l-atar: Chehel sal tarikh-e Iran dar dawra-ye padeshahi-e Naser-al-Din Shah (J. 1), ed. I. Afshar, Tehran: Asatir.
E’temad-al-Saltaneh (Mohammad-Hasan Khan). 1363b.Tarikh-e Montazam-e naseri (J. 1-2), ed. M.-S. Rezvani, Tehran: Doniay-e Ketab.
E’temad-al-Saltaneh (Mohammad-Hasan Khan). 1367. Merʾat al-Boldan-e Naseri (J. 3), ed. A.-H. Navaʾi, Tehran: University of Tehran.
Algar, Hamid. 1369. Din va Dowlat dar Iran, trans. Abolghasem Serri, Tehran: Tous.
Bayani, Khanbaba. 1375. Panjah Sal Tarikh-e Iran dar Dowrey-e Naseri (J. 3), Tehran: Elm.
Poggi, Gianfranco. 1384. Takvin-e Dowlat-e Modern (Daramadi Jameshenakhti), Behzad Bashi, Tehran: Agah.
Torabi farsani, Soheila. 1392. Toj-jar, Farayan-e Howyat-e Tabaghati va Mashrouteh-khahi, dar Houchang Chehabi va Vanessa Martin, Enghelab-e Mashrutey-e Iran, M.-E. Fattahi, Tehran: Parseh.
Abdul-Hadi Hairi. 1381. Tashaiyoh va Mashrutiyat dar Iran va Naghsh-e Iraniyan-e Moghim-e Iraq, Tehran: Amir-Kabir.
Khosravizadeh, Sabah va Kamali, Mohammadali. 1392. Zaminehay-e Sheklgiriy-e Vezarat-e Kharejh-e dar Dowrey-e Qajar, Pazhouhesh-hay-e Olum-e Ensani Danshgah-e Esfahan, Sal-e Chaharom, Shomarey-e 19: 127-148.
Khomeini, Ruhollah, 1388. Tarjomey-e Tahrir al-Vasilah (J. 4), Ali Eslami va Ghazizadeh, Qom, Daftar-e Entesharat-e Eslami.
Drouville, Gaspard. 1389. Safarnamey-e Drovil, Javad Mohii, Tehran: Nikfarjam.
Dehnavi, Nezamali. 1382. Sazeman-e Divani va Tahavol-e An dar Dowrey-e Qajar, Ganjine - ye Asnad, Sal-e 13, Shomareye 49-50: 4-15.
Durkheim, Emile. 1392. Darbarey-e Taghsim-e Kar-e Ejtemaei, Bagher Parham, Tehran: Markaz.
Durkheim, Emile. 1383. Ghavaed-e Ravesh-e Jamee Shenasi, Alimohammad Kardan, Tehran: University of Tehran.
Jaubert, Pierre Amédée. 1347. Mosaferat dar Armanestan va Iran, Aligholi E’temad-Moghadam, Tehran: Bonyad-e Farhange Iran.
Soltan-Mohammadi, Abolfazl. 1386. Andishey-e Siyasi-e Allameh Majlesi, Qom: Bustan-e Ketab.
Savory, Roger M. 1382. Tahghighati dar Iran Asr-e Safavi, A. Ghafari-Fard va M.-B. Aram, Tehran: Amir-Kabir.
Shahedi, Mozaffar. 1376. Amlake Khaleseh va Siyasat-e Forush-e An dar Dowrey-e Naseri, Majaley-e Tarikh-e Moaser-e Iran, Sal-e Avval, Shomarey-e 3: 49-70.
Shajiei, Zahra. 1372. Nokhbegan-e Siyasi-e Iran az Enghelab-e Mashrutiyat ta Enghelab-e Eslami (J. 1), Tehran: Sokhan.
Tabatabae’i-far, Mohsen. 1384. Nezam-e Soltani az Didgah-e Andishey-e Shi’ah: Dowrey-e Safaviy-eh va Qajariy-eh, Tehran: Ney.
Azimi, Habibollah. 1385. Tarikh-e Fegh-h va Foghaha, Tehran: Asatir.
Issawi, Charles, (Ed.). 1388. Tharikh-e Eghtesadiy-e Iran-e Asr-e Qajar, Yaghoub Azhand, Tehran: Gostareh.
Fakhimi, Farzad. 1373. Tahavolat-e Sazemanhay-e Dowlatiy-e Iran az Mashrutiyat ta Emrouz, Tehran: Farhang-e Zand.
Floor, Willem. 1384. Tarikhcheyeh Vezarate Omur-e Kharejeh-e Iran, Javade Karimi, Tarikh-e Ravabt-e Khareji, Sal-e Sheshom, Shomarey-e 24-25: 89-102.
Foran, John. 1377. Moghavemat-e Shekanandeh: Tarikh-e Tahavolat-e Iran az Safaviy-eh ta Salhay-e pas az Enghelab-e Eslami, Ahmad Tadayon, Tehran: Rasa.
Ghaem Magham Farahani (Mirza Bozorg Issa). ?. Jihadi’ah (Chap-e Aksi az Chap-e Sal-e 1234h.), Tehran: Farhang-e Iran Zamin.
Katouzian, Homayoun. 1374. Eghtesad-e Siyasiy-e Iran az Mashrutiyat ta Payan-e Selseley-e Pahlavi, M. Nafisi va K. Azizi, Tehran: Markaz.
Katouzian, Homayoun. 1389. Dowlat va Jameh-e dar Iran: Engheraz-e Qajar va Esteghrar-e Pahlavi, Hasan Afshar, Tehran: Markaz.
Katouzian, Homayoun. 1394. Iraniyan: Dowran-e Bastan ta Dowrey-e Moaser, Hasan Shahidi, Tehran: Markaz.
Katouzian, Homayoun. 1397. Noh Maghaleh dar Jameh-Shenasiy-e Tarikhiy-e Iran: Naft va Tosehy-e Eghtesadi, Alireza Tayyeb, Tehran: Markaz.
Katouzian, Homayoun. 1391. Tazad-e Dowlat va Mellat: Nazarih-e Tarikh va Siyasat dar Iran, A. Tayyeb, Tehran: Markaz.
Kazemi Mousavi, Ahmad. 1369. Dowrehay-e Tarikhiy-e Tadvin va Tahavol-e Fegh-he Shi’ah, Majaleh-e Tahghighat-e Eslami, Sal-e Panjom, Shomarey-e 1-2: 5-36.
Kazemi Mousavi, Ahmad. 1370. Peidayesh-e Resalehay-e Amaliyh-e va Naghsh-e An dar Gostaresh-e Hoghugh-e Mosbath-e Shi’ah, Majaleh-e Tahghighat-e Eslami, Sal-e Sheshom, Shomarey-e 1-2: 102-113
Kadivar, Mohsen. 1378. Siyastnamehy-e Khorasani, Tehran: Kavir.
Curzon, G. Nathaniel. 1373. Iran va Ghadih-e Iran (J. 1), Gholamali V. Mazandarani, Tehran, Elmi va Farhangi.
Gorji, Abolghasem. 1375. Tarikh-e Fegh-h va Foghaha, Tehran: Samt.
Layeheh-e Darbar-e Azam. 1289h. Matn-e Kamel dar Rouznamey-e Iran Dowrey-e Naseri, Shomarey-e 141, Ziqadeh 4th, 1289.
Mostawfi, Abdollah. 1388. Sharh-e Zendegani-ye Man, Tarikh-e Ejtema’i va Edari-ye Dawreh-ye Qajariyeh (J. 1), Tehran: Zavvar.
Montesquieu, Charles-Louis de Secondat. 1391. Rowh Al-ghavanin (Jeld 1), Ali Akbar Mohtadi, Tehran: Amirkabir.
Mehrizi, Mahdi. 1390. Daramadi bar resale-ye Amaliyh-e Nevisi Farsi ba Takid bar Nokhbh-ye Marhum Kalbasi, https://clck.ru/Lafx8, Bazyabi-shodeh dar 1-9-1398.
Minorsky, Vladimir F. 1334. Sazeman-e Edariy-e Hokumat-e Safavi, Mas’ud-e Rajab-niya, Tehran: Anjoman-e Ketab va Zavvar.
Nazim al-Islam Kirmani. 1357. Tarikh-i Bidari-i Iraniyan, (J. 1), ed. Ali
Akbar Saidi Sirjani, Tehran: Bonyad-e Farhang-e Iraniyan.
Naghibzadeh, Ahmad. 1383. Tarikh-e Diplomasi va Ravabet-e Beyn-al-melal az Peyman-e Westphalia ta Emrouz, Tehran: Ghoomes.
Ashraf, Ahmad and Banuazizi, Ali. 2011. “Class System v. Classes in the Qajar Period”, Encyclopedia Iranica, online edition, available at http://www.iranicaonline.org/articles/class-system-v.
Cole, Juan R. 1983. Imami Jurisprudence and the Role of the Ulama: Mortaza Ansari on Emulating the Superme Exemplar, in Nikki R. Keddie (ed.), Religion and Politics in Iran: Shi’ism from Quietism to Revolution, Yale University Press: 33-47.
Hakimian, Hasan. 2011. “Economy Viii. in the Qajar Period”, Encyclopædia Iranica, online edition, available at http://www.iranicaonline.org/articles/economy-viii-in-the-qajar-period.
Katouzian, Homa. 2011. The Revolution for Law: A Chronographic Analysis of the Constitutional Revolution of Iran, Middle Eastern Studies, 47:5: 757-777.
Lahidji, Abdolkarim. 1989. “Constitutionalism and Clerical Authority.” In Said Amir Arjomand, (ed.), Authority and Political Culture in Shi’ism, State Uiversity of New York Press: 133– 158.
Poggi, Gianfranco. 1978. The Development of the Modern State: A Sociological Introduction, Stanford, California: Stanford University Press.
Sohrabi, Nader. 1999. “Revolution and State Culture: The Circle of Justice and Constitution-alism in Iran.” In George Steinmetz, ed., State/Culture: State- Formation after the Cultural Turn. Ithaca, NY: 253– 85.
Sutton, J. R. 2001. Law/Society: Origins, Interactions and change, Thousand Oaks, CA: Sage.
Trevino, A. Javier. 2008. The Sociology of Law, New Brunswick, N. J.: Transaction Publishers.