پژوهشی بر شاخص ترین نقوش نمادین گیاهی در گچبری های ساسانی

دوره 11، شماره 2
اسفند 1399
صفحه 317-340

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان

1 دکتری دانشگاه مازندران

2 دانشجوی دکتری دانشگاه مازندران

3 دانشیار باستان شناسی دانشگاه مازندران

چکیده
ر دوران باستان نقوش و نشا­ن‌های نمادین علاوه بر جنبه­های تزئینی بیانگر مسائلی مهم در باب فرهنگ، هنر و حتی ساختارهای اجتماعی یک حکومت و کشور است. در دوره ساسانی نیز نقوش نمادین با توجه به درهم‌آمیختگی دین و سیاست رونق بیشتری گرفته است، به‌نحوی‌که در اکثر آثار هنری به‌جای مانده از دوره ساسانی می‌توان نمونه‌ای از آن‌ها را مشاهده نمود. هنر گچبری در دوره ساسانی ازجمله هنرهای توسعه‌یافته‌ای است که نسبت به دوره­های قبل به اوج پختگی خود رسیده و شاهد کاربرد وسیع آن به‌صورت اشکال متنوع نمادین در بناها و کاخ‌های ساسانی هستیم. بررسی نقوش گیاهی نمادین گچبری­های دوره ساسانی، ضرورتی است که متأسفانه تاکنون به‌طور مستقل و مبسوط به آن پرداخته نشده است. این پژوهش بر اساس هدف از نوع تحقیقات بنیادی و بر اساس ماهیت و روش از نوع تحقیقات تاریخی به شمار می­رود. نتیجه این بررسی نشان می­دهد که غالب نقوش نمادین موجود در گچبری­های دوره ساسانی ریشه مذهبی دارند، این نقوش هرچند در قالب نقوش متعدد و متنوع گیاهی به نمایش درآمده­اند، لیکن هر یک از آن‌ها به‌عنوان یک سمبل از باورهای دینی و اعتقادی است. انگور و درخت زندگی ازجمله نمادهایی است که در ایران نمادی از باروری و برکت و جاودانگی هستند و همواره در این دوره این نقوش در آثار گچبری قابل‌مشاهده است، همچنین نقش نیلوفر معرف یکی ایزدان دین مزدیسنا است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
• افروغ، محمد (1389)، نماد و نشانه‌شناسی در فرش ایران، چاپ اول، تهران: انتشارات جمال هنر.
• اکرمن، فیلیس (1387)، مباحثی چند در نگاره پردازی آغازین، سیری در هنر ایران از دوران پیش‌ازتاریخ تا امروز، ترجمه پرویز مرزبان، جلد دوم: دوره ساسانی، زیر نظر آرتور آپهام پوپ و فیلیس اکرمن، ویرایش زیر نظر سیروس پرهام، چاپ اول، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
• اوشیدری، جهانگیر (1378)، دانشنامه مزدیسنا، چاپ دوم، تهران، نشر مرکز.
• ایزد پرست، زیبا (1385)، گیاه لوتوس تا اسلیمی و ختایی، مجله رهپویه هنر، دوره دوم، شماره اول: 58-61.
• اینوسرانتسف، کنستانتین (1351)، تحقیقاتی درباره ساسانیان، ترجمه کاظم کاظم‌زاده، تهران، بنگاه نشر و ترجمه کتاب.
• باقری، مهناز (1389)، بازتاب اندیشه‌های دینی در نگاره‌های هخامنشی، چاپ اول، تهران، انتشارات امیرکبیر.
• بلخاری قهی، حسن (1384)، اسرار مکنون یک گل (ت‍أم‍ل‍ی‌ در م‍ب‍ان‍ی‌ ح‍ک‍م‍ی‌ ن‍ی‍ل‍وف‍ر م‍ق‍دس‌ در آی‍ی‍ن‌، ه‍ن‍ر و م‍ع‍م‍اری‌ ش‍رق‌)، چاپ اول، تهران: نشر حسن افرا.
• بهار، مهرداد (1380)، بُندهشن فرنبغ دادگی، چاپ دوم، تهران: انتشارات توس.
• پور خالقی چترودی، مه دخت (1380)، درخت زندگی و ارزش فرهنگی و نمادین آن در باورها، مجله مطالعات ایرانی، سال اول، شماره یک: 89-126.
• چهری، محمد اقبال (1386)، پژوهشی در گچ‌بری‌های ساسانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در رشته باستان‌شناسی، زاهدان: دانشگاه سیستان و بلوچستان.
• حسنوند، محمد کاظم و شمیم، سعیده (1393)، بررسی نقشمایه لوتوس در هنر مصر، ایران و هند، دو فصلنامه جلوه هنر، شماره 11، بهار و تابستان، 22-39.
• خزائی، محمد (1385)، نقش تزئینات هنر ساسانی در شکل‌گیری هنر اسلامی ایران در سده‌های پنجم هجری، فصلنامه نگره، شماره دو و سه، 41-51.
• دادور، ابوالقاسم، منصوری، الهام (1385)، درآمدی بر اسطوره‌های نمادهای ایران و هند در عهد باستان، چاپ اول، تهران، دانشگاه الزهرا.
• دوبوکور، مونیک (1376)، رمزهای زنده جان، ترجمه جلال ستاری، چاپ دوم، تهران: نشر مرکز.
• رضی، هاشم (1371)، آیین مهر، چاپ اول، تهران، انتشارات پیام.
• زارع، شهرام (1389)، چو خورشید زد پنجه بر پشت گاو، مجله باستان پژوهی، سال سوم، شماره 6، پاییز و زمستان، 77-92.
• سامانیان، صمد (1384)، نقوش نمادین در بافته‌های شرق دور (چین)، رساله دوره دکتری در رشته پژوهش هنر، تهران: دانشگاه تهران.
• سجادی، علی (1367)، هنر گچبری در معماری ایران، مجله اثر، شماره 25، فروردین، 194-215 .
• شائیتش، یوردیس بالترو و پوپ، آرتور آپهام (1387)، گچ بری‌های ساسانی، سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز، ترجمه نوشین دخت نفیسی، جلد دوم: دوره ساسانی، زیر نظر آرتور آپهام پوپ و فیلیس اکرمن، ویرایش زیر نظر سیروس پرهام، چاپ اول، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
• شمس، امیر (1379)، نگاهی به نشانه‌ها و نمادها در ایران باستان، هنرهای تجسمی، شماره هشتم: 194-209.
• شوالیه، ژان و گربران، آلن (1385)، فرهنگ نمادها، ترجمه سودابه فضایلی، جلد چهارم، چاپ اول، تهران: انتشارات جیحون.
• شهبازی، شاپور (1375)، شرح مصور تخت جمشید، سازمان میراث فرهنگی، تهران.
• شیپ‌مان، کلاوس (1383)، تاریخ شاهنشاهی ساسانی، ترجمه فرامرز نجد سمیعی، چاپ اول، تهران، انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
• طاهری، صدرالدین و سلطانمرادی، زهره (1392)، گیاه زندگی در ایران، میانرودان و مصر باستان، دوره 18، شماره دو، تابستان، 1-11.
• فره‌وشی، بهرام (1370)، ایرانویچ، چاپ سوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
• قندگر، جواد و دیگران (1383)، کاوش‌های باستان شناختی قلعه ضحاک هشترود، مجموعه مقالات همایش بین‌المللی باستان شناختی ایران حوزه شمال غرب، به کوشش مسعود آذرنوش، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری (پژوهشگاه):پژوهشکده باستان‌شناسی.
• کوپر، جی. سی (1380)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، چاپ اول، تهران: نشر فرشاد.
• کالج، مالکوم(1383)، اشکانیان(پارتیان)، ترجمه مسعود رجب نیا، چاپ دوم، تهران: انتشارات هیرمند.
• کولابادی، راحله (1388)، بررسی آثار منسوب به الهه آب، آناهیتا در دوره ساسانی، پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته باستان‌شناسی، زاهدان، دانشگاه سیستان و بلوچستان.
• گیرشمن، رومن (1350)، هنر ایران (در دوران پارت و ساسانی)، ترجمه بهرام فره وشی، چاپ اول، تهران: بنگاه نشر و ترجمه.
• _________(1379)، بیشاپور، جلد اول، ترجمه اصغر کریمی، چاپ اول، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
• متین دوست، احمد (1384)، باورهای آریاییان، چاپ اول، اصفهان، انتشارات چهار باغ.
• مقدم، احمد (1380)، جستاری در مهر و ناهید، تهران: نشر هیرمند.
• موحدی، سیامک (1381)، فرّ و نماد آن در هنر ساسانی، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.
• وارنر، رکس (1386)، دانشنامه‌ی اساطیر جهان، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور، چاپ اول، تهران: انتشارات اسطوره.
• هال، جمیز (1380)، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در شرق و غرب، ترجمه رقیه بهزادی، چاپ اول، تهران: نشر فرهنگ معاصر.
• هرتسفلد، ارنست (1381)، ایران در شرق باستان، ترجمه همایون صنعتی زاده، چاپ اول، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و دانشگاه شهید باهنر کرمان.
• Amiet, Pierre; "Glyptique Susienne, des Origines à l’époque des Perses Achéménides", Mémoires de la Délégation Archéologique en Iran (MDP) 43, Vol. II, Planches, Paris: 1972.