سینمای ایران در دورهی پهلوی دوم، رونق گرفت و ساخت فیلمهای سینمایی افزایش یافت. تا قبل از آن نمایش فیلمهای وارداتی هندی، عربی و غربی بسیار بود. در ادامه با توجه به سلیقهی جامعه و فروش گیشه، روند تولید فیلمهای ایرانی به سمت «فیلمفارسی»، جریان داشت. فیلمفارسی در سطح نازل و برای مخاطب عام ساخته میشد؛ مخاطبانی که از روند نوسازی ناکامل اقتصادی، تغییرات فرهنگی و اجتماعی به سوی مدرنیته ناتمام، معترض بودند. در دههی 50 ش. و در میان موج فیلمفارسی، فیلمهای انتقادی هم نسبت به اوضاع جامعه ساخته شد. فیلمهایی چون؛ اسرار گنج درهی جنی (1352) ابراهیم گلستان، تنگسیر (1353) امیر نادری و سفر سنگ (1356) مسعود کیمیایی. در این پژوهش، با رویکرد تحلیل گفتمان، سه نمونهی انتخابی از فیلمهای انتقادی در دههی 50 ش. بررسی شده است. یافتهی پژوهش نشان میدهد، فیلمهای انتقادی انتخاب شده از دههی 50، بیانگر انتقاد به نوسازی، تعارض سنت و مدرنیته، بحران و تعارضهای هویتی و اجتماعی است. بازتاب این تعارضها در قالب اسلامگرایی، دعوت و تحریک به طغیانهای مردمی علیه ظلم و ستم بود. محتوا و عناصر داستانی و تصویرگری در این فیلمها، گویی به قیام و عصیان اجتماعی توصیه میکردند که چند سالی بعد اتفاق افتاد.
آبراهامیان، یرواند، (1396)، تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمد ابراهیم فتاحی، تهران، نی، چاپ پانزدهم.
آبراهامیان، یرواند، (1391)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس آوری، محسن مدیر شانه چی، تهران، مرکز، چاپ شانزدهم.
اجلالی، پرویز، (1383)، دگرگونی اجتماعی و فیلمهای سینمایی در ایران، جامعهشناسی فیلمهای عامهپسند ایرانی (1308-1357)، تهران، فرهنگ و اندیشه.
احمدی، اصغر (1396)، ادبیات ستیزنده؛ تبیین جامعه شناختی تولید و محتوای گفتمان ادبیات داستانی سیاسی در دهههای چهل و پنجاه شمسی،تهران، نشر آگه.
اشرف، احمد، (1395)، هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی، و دو مقاله از گردار نیولی و شاپور شهبازی، ترجمه حمید احمدی، تهران، نشر نی، چاپ دوم.
امید، جمال، (1377)، تاریخ سینمای ایران (13570 1279)، روزنه، چاپ دوم.
بالدوکی، پیر، بهرام شیراوژن، (1377)، سنگ قیصر، جست و جوی خط مبارزه در آثار مسعود کیمیایی (از 1345 تا 1356)، ترجمه جمشید ارجمند، مؤسسه فرهنگی – انتشاراتی فرهنگ کاوش.
بشیر، حسن، (1385)، تحلیل گفتمان دریچهای برای کشف ناگفتهها. تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع)، چاپ چهارم.
بهرام پور، شعبان علی، (1379)، مقدمه تحلیل گفتمان انتقادی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانهها.
پهلوان، چنگیز، (1382)، ریشههای تجدد، (نمونه مدرسه علوم سیاسی و رسالهی حقوق اساسی اثر محمدعلی فروغی و مجموعهای از اسناد مدرسه)، تهران، قطره.
پهلوی، محمدرضا، (1381)، پاسخ به تاریخ، تهران، شهرآّب، چاپ هشتم.
پهلوی، محمدرضا، (بی تا)، به سوی تمدن بزرگ، مرکز پژوهش و نشر فرهنگ سیاسی دوران پهلوی، بیتا.
پورشبانان، علیرضا، امیرحسین پورشبانان، (بهار 1397)، «بررسی تطبیقی روند تحول رمان تنگسیر صادق چوبک به فیلم اقتباسی «تنگسیر» امیر نادری»، پژوهشهای ادبیات تطبیقی، دوره 6، شماره 1، ص 132-157.
حبیبی، سید محسن، مینا رضایی، (تابستان 1392)، «شهر، مدرنیته، سینما، کاوش در آثار ابراهیم گلستان»، نشریه هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، دوره 18، شماره 2، ص 5- 16.
سرخوش، سوسن، زهرا مرادی، (بهار 1388)، «تحلیل محتوای اجتماعی آثار مسعود کیمیایی و داریوش مهرجویی»، پژوهش اجتماعی، شماره 2، ص 135-163.
صدر، حمید رضا، (1381)، درآمدی بر تاریخ سیاسی سینمای ایران (1280-1380)، تهران، نی.
طالبی، ابوتراب، نیما شجاعی باغینی، (تابستان 1393)، «قدرت، مقاومت و سینما: بازنمایی طبقهی فرودست در سینمای مسعود کیمیایی»، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال دهم، شماره 35، ص 95-124.
عیوضی، محمدرحیم، (1380)، طبقات اجتماعی و رژیم شاه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
فراستخواه، مقصود، (1396)، ما ایرانیان، زمینه کاوی تاریخی و اجتماعی خلقیات ایرانی، تهران، نی، چاپ نوزدهم.
فرکلاف، نورمن، (1379)، تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمه پیران و همکاران، تهران، مرکز مطالعات و تحقیات رسانهها.
فرقانی، محمد مهدی، (1382)، راه دراز گذار، تهران، انتشارات فرهنگ و اندیشه.
کمالی، مسعود، (1381)، دولت ونوسازی در ایران معاصر، ترجمه کمال پولادی، مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
کی، هرموز، (تابستان 1375)، «سینمای ایران در دو حرکت»، ایران نامه، شماره 55، ص 477-492.
گلستان، ابراهیم، (1384)، نوشتن با دوربین، رو در رو با ابراهیم گلستان، مصاحبه کننده پرویز جاهد، تهران، اختران، چاپ دوم.
مستغاثی، سعید، (تابستان 1379)، «ارتباط سینما با ادبیات در تاریخ یکصد ساله سینمای ایران»، فارابی، شماره 37، ص 127-150.
موثقی، احمد، (1388)، نوسازی و اصلاحات در ایران از اندیشه تا عمل، تهران، قومس، چاپ دوم.
میلانی، محسن، (1385)، شکلگیری انقلاب اسلامی، ترجمه مجتبی عطارزاده، تهران، گام نو، چاپ چهارم.
میلانی، عباس(1387)، تجدد و تجددستیزی در ایران، تهران:نشر اختران، چاپ هفتم.
نراقی، احسان، (1379)، تحقیقات اجتماعی در ایران، با همکاری عطا آیتی، تهران، سخن.
وحدت، فرزین، (1382)، رویارویی فکری ایران با مدرنیت، ترجمه مهدی حقیقت خواه، تهران، ققنوس.
هانتینگتون، سموئل، (1392)، سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، علم، چاپ پنجم.
یارمحمدی، لطف الله، (1383)، گفتمان شناسی رایج و انتقادی، تهران، هرمس.
منابع سینمایی:
اسرار گنج درهی جنی (1352)
تنگسیر (1353)
سفر سنگ (1356)
روزنامه:
روزنامه مشرق، 25 آبان ماه 1391، نادر طالبزاده در گفتگو با جمعی: «آیا فیلم "سفر سنگ" انقلابی و مردمی است/ ایدئولوگ فیلم مسعود کیمیایی کیست؟»