سه اپیزود انقلاب فرهنگی: از پیدایی تا نهادینگی

دوره 11، شماره 2
اسفند 1399
صفحه 117-146

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان

1 پژوهشگر در مرکز پژوهشی مطالعات اسلام جهانی دانشگاه گوته فرانکفورت

2 دانشجوی جامعه شناسی سیاسی- دانشگاه تربیت مدرس

چکیده
انقلاب فرهنگی بیشتر به یکی از نتایج ناگزیر انقلاب اسلامی فروکاسته شده و پیامد تحمیل اراده‌ی حاکمیت بر نظم دانشگاهی دانسته شده است. حال آنکه چیستی این رخداد تنها با درنظرگرفتن شرایطی که آن را امکان‌پذیر کردند، ارتباطش با جامعه و توصیف فربه‌ی رخدادهای گوناگون قابل درک است. افزون بر این، مشکل اصلی پژوهش‌های موجود این است که بر لحظه‌ی پدیداری انقلاب فرهنگی تمرکز دارند. از این رو، در این مقاله، کوشش شد با تکیه بر تحلیل هم‌آیند توصیفی عمیقتر ارائه شود، و سپس به این موضوع مهم پرداخته شود، چگونه انقلاب فرهنگی به امری پروبلماتیک در سال‌های پس از انقلاب بدل شد. با تکیه بر تحلیل تاریخیِ مجموعه عوامل هم‌آیند، سه اپیزود پیدایی، نهادینگی، و بازگشایی دانشگاه‌ها شناسایی شدند. افزون بر این، مجموعه‌ای از رویدادها ردیابی شدند، از قدرت‌یافتن اسلام‌گرایان، ضعف دولت، تسخیر سفارت آمریکا، و ناآرامی‌های مرزی تا پاکسازی‌های گسترده، انتخابات نخستین مجلس، و بمب‌گذاریها (در دفتر حزب جمهوری اسلامی و ساختمان نخست‌وزیری)، که در مرحله پیدایش اثرگذار بودند. وانگهی مجموعه رخدادهای درهم‌تنیدهای در متن مقاله گزارش شدند، مانند: ویژگی دانشگاه پساانقلابی، گستره‌ی انقلاب فرهنگی، و مسئله‌ی مقام مسئول در حوادث دانشگاه. توضیح همه‌ی این فرآیندها نشان میدهد چگونه چهره‌ی تازه‌ای از اداره‌ی جامعه در سال‌های پس از انقلاب ذیل پروبلماتیک فرهنگ ممکن شد. در این مقاله به هم‌آمیزی مؤلفه‌های گوناگون این پروبلماتیک یعنی برآمدن عقلانیت دینی، نهادهای متمایز، تکنیکها و رویههای تازه‌ای برای اداره جامعه جایگزین شیوههای پیشین و از این مهم‌تر، توصیفی ژرف از کشمکش‌های نیروهای گوناگون پرداخته شد

کلیدواژه‌ها

موضوعات
آقاجری، هاشم (1394). انقلاب فرهنگی چین، الگوی دانشجویان. ماهنامه‌ی اندیشه‌ی پویا، شماره‌ی25، صص67-66.
آل‌احمد، جلال (1391). غربزدگی. تهران: آدینه‌ی سبز.
آل‌اسحاق. محمد (1358، 27تیر). در ضرورت انقلاب فرهنگی. روزنامه‌ی انقلاب اسلامی، شماره‌ی24، ص7.
اتحادیه‌ی انجمن‌های اسلامی کارکنان دولت (1359، 1تیر). قطعنامه‌ی سمینار پاکسازی ادارات دولتی. روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16171، ص11.
اثنی‌عشری، محمدعلی (1394). با روزنامه‌ی جمهوری هماهنگ بودیم، ماهنامه‌ی اندیشه‌ی پویا، شماره‌ی25، صص72-71.
اخوان‌کاظمی، مسعود؛ رضا دهقانی (1394). تحلیل علل هژمونیک‌شدن گفتمان اسلام‌گرا در مقایسه با دو گفتمان چپ و لیبرال در انقلاب اسلامی ایران. فصلنامه‌ی پژوهش‌های معاصر انقلاب اسلامی، دوره‌ی1، شماره‌ی1، صص62-41.
استاندار مرا مجبور به استعفا کرد (1359، 9اردیبهشت). روزنامه‌ی انقلاب اسلامی، شماره‌ی243، ص2.
اسلامی، محمد (1357، 20اسفند). باید دست به انقلاب فرهنگی زد. روزنامه‌ی کیهان، شماره‌ی10658، ص6.
اقدام انقلابی دانشجویان در تأسیس دانشکده (1358، 22اسفند). روزنامه‌ی انقلاب اسلامی، شماره‌ی213، ص2.
امام هرگز نگفت انقلاب ما انفجار نور بود! (1392). بازیابی‌شده در 9مهر1397، برگرفته از http://yon.ir/eMOu3.
انجمن دانشجویان مسلمان (1359، 31فروردین). اعلامیه‌ی انجمن‌های دانشجویان مسلمان دانشگاه‌ها. روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16122، ص10.
نظر گروه‌های دانشجویی درباره‌ی تأسیس دانشکده‌ی انقلاب اسلامی (1359، 9فروردین)، روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16105، ص8.
انقلاب فرهنگی در ایران؛ چرا و چگونه؟ (1395). بازیابی‌شده در 4مهر1397، برگرفته از http://yon.ir/b8Ycf.
انقلاب فرهنگی چرا و چگونه آغاز شد (1362، 1اردیبهشت). روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16993، ص7.
اوون، دیوید (1394). بلوغ و مدرنیته؛ نیچه، وبر، فوکو و سرشت دووجهی خرد. ترجمه‌ی سعید حاجی‌ناصری و زانیار ابراهیمی. تهران: رخداد نو.
باهنر، محمدجواد (1359، 5تیر). انقلاب فرهنگی شامل مدارس هم می‌شود. روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16175، ص11.
برمن، مارشال (1392). تجربه‌ی مدرنیته. ترجمه‌ی مراد فرهادپور. تهران: طرح‌نو.
برنامه‌های کمیته‌های جذب نیرو برای فعالیت‌های دانشجویان (1359، 1تیر). روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16171، ص12.
بنی‌صدر، ابوالحسن (1359الف، 23اردیبهشت). وحدت در تاریکی و ابهام یک وحدت قلابی است. روزنامه‌ی انقلاب اسلامی، شماره‌ی254، صص7-6.
بنی‌صدر، ابوالحسن (1359ب، 6فروردین). دیدارهای نوروزی رئیس‌جمهوری. روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16103، ص9.
پیوندی، سعید (1395). روایت یک دانشجوی اخراجی از انقلاب فرهنگی. بازیابی‌شده در 4مهر1397، برگرفته از https://iranwire.com/fa/features/19940?ref=specials.
تاجیک، محمدرضا؛ امین‌علی محمدی (1395). جایگاه دانشگاه در مناسبات قدرت(بررسی موردی: انقلاب فرهنگی در سطح محتوا، ساختار و سوژه‌ی دانشگاه در ایران. فصلنامه‌ی رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، سال8، شماره‌ی1(47 پیاپی)، صص133-96.
توطئه‌ی اغتشاش، آشوب، و تعطیل دانشگاه‌ها (1359). نشریه‌ی مجاهد، شماره‌ی44، سال1، صص2-1.
جوان، داریوش (1358، 5شهریور). رسالت سازندگی فرهنگ زور بر عهده‌ی دانشگاه است. روزنامه‌ی انقلاب اسلامی، شماره‌ی56، ص6.
جوهر انقلاب فرهنگی (1362، 3اردیبهشت). روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16994، صص1و15.
چه کسانی و چرا با انقلاب فرهنگی مخالفند؟ (1359، 31فروردین). روزنامه‌ی جمهوری‌اسلامی، شماره‌ی257، ص6.
حاکمیت سیاسی انقلاب، آماج توطئه‌های دشمنان داخلی و خارجی (1359). هفته‌نامه‌ی امت، شماره‌ی61، صص1و3.
حجاریان، سعید (1378). «تنها قلب تپنده در دوران انسداد سیاسی» از کتاب دیروز، امروز و فردای جنبش دانشجویی ایران. به اهتمام مسعود سفیری. تهران: نی.
اطلاعیه‌ی حزب جمهوری اسلامی درباره‌ی دانشگاه‌ها (1359، 30فروردین). روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16121، ص3.
خامنه‌ای، سیدعلی (1359، 30فروردین). دشمنان می‌خواهند در همه جا میدان‌های عمل را از دست دولت خارج کنند. روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16121، ص12.
خمینی (1359الف، 24خرداد). فرمان تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی. روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16164، ص10.
خمینی (1359ب، 18خرداد). سخنان مهم امام درباره‌ی حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها و مساجد. روزنامه‌ی انقلاب اسلامی، شماره‌ی274، ص3.
خمینی (1359ج، 6فروردین). باید در صدور انقلابمان به جهان کوشش کنیم. روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16103، ص4.
خمینی (1358، 15آبان). در ایران باز انقلاب است. روزنامه‌ی انقلاب اسلامی، شماره‌ی112، ص1.
دانشجویان دانشکده‌ی هنرهای دراماتیک (1359، 31فروردین). پاره‌کردن اعلامیه‌های انجمن اسلامی کاری معمول و متداول است. روزنامه‌ی جمهوری اسلامی، شماره‌ی257، ص10.
دانشجویان دموکرات دانشگاه ملی ایران (1359، 7فروردین). مشکلات دانشجویان باید از طریق شوراهای دانشجویی حل شود. روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16104، ص12.
دانشگاه تبریز متشنج شد (1359، 27فروردین). روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16119، ص12.
دفاتر و مراکز مجاهدین خلق موقتاً تعطیل شد (1359، 8تیر). روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16176، ص11.
رئیس دانشگاه تربیت‌معلم از کار برکنار شد (1358، 18اسفند). روزنامه‌ی انقلاب اسلامی، شماره‌ی209، ص2.
رضایی، محمد؛ عباس کاظمی؛ و حامد طاهری کیا (1396). چهار روز از حیات دانشگاه پس از انقلاب (30 فروردین تا 2 اردیبهشت). فصلنامه‌ی تحقیقات فرهنگی ایران، دوره‌ی10، شماره‌ی1، صص200-177.
رضوی، سیدمسعود (1397). هاشمی و انقلاب(تاریخ سیاسی ایران از انقلاب تا جنگ). تهران: اطلاعات.
روشن‌نهاد، ناهید (1383). انقلاب فرهنگی در جمهوری اسلامی ایران. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
زائری، قاسم؛ حاجیه محمدعلی‌زاده (1396). تباریابی رخداد انقلاب فرهنگی در دانشگاه‌ها برمبنای هم‌سویی انتقادی روندهای کلان فرهنگی دوره‌ی ماقبل اسلامی. فصلنامه‌ی راهبرد فرهنگ، شماره‌ی37، صص50-7.
زائری، قاسم؛ حاجیه محمدعلی‌زاده (1395). شناسایی صورت‌بندی گفتمانی واقعه‌ی انقلاب فرهنگی در دانشگاه‌ها (1359- 1363). فصلنامه‌ی روش‌شناسی علوم انسانی، سال22، شماره‌ی86، صص37-7.
سروش، عبدالکریم (1388). تفرج صنع: گفتارهایی در اخلاق و صنعت و علم انسانی. تهران: صراط.
سروش، عبدالکریم (1362، 6اردیبهشت). وضع علمی دانشگاه و وضع نامطلوب آن زمینه‌ی اصلی انقلاب فرهنگی بود. روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16997، ص24.
سمینار انقلاب فرهنگی در قم از امروز به‌مدت سه روز کار خود را آغاز می‌کند (1359، 31اردیبهشت). روزنامه‌ی انقلاب اسلامی، شماره‌ی261، ص3.
شریعتمداری، علی (1357، 7اسفند). لایحه‌ی استقلال دانشگاه‌ها را دانشگاهیان تهیه می‌کنند. روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی15794، ص2.
شورای انقلاب: دانشگاه‌ها تا 15 خرداد باید باز باشند (1359، 30فروردین). روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16121، ص2.
شورای دانشجویان تشکیل‌دهنده‌ی سمینار رسالت دانشجو و دانشگاه در دانشکده‌ی الهیات (1359، 28فروردین). دانشجویان از آیت‌ا... منتظری خواستار نظارت بر دانشگاه‌ها شدند. روزنامه‌ی جمهوری‌اسلامی، شماره‌ی255، ص7.
شورای سرپرستان دانشکده‌های دانشگاه تهران (1359، 2اردیبهشت). ما ضرب‌وشتم دانشجویان را محکوم می‌کنیم. روزنامه‌ی انقلاب اسلامی، شماره‌ی238، ص3.
عباسی، ابراهیم (1393). حزب جمهوری اسلامی؛ مهم‌ترین اجتماعی سیاسی اسلام انقلابی در ایران (تبارها و ریشه‌ها). پژوهشنامه‌ی علوم سیاسی، سال9، شماره‌ی4، صص212-171.
عبدی، عباس (1378). «اصلاح‌طلبی جنبش دانشجویی» از کتاب دیروز، امروز و فردای جنبش دانشجویی ایران. به اهتمام مسعود سفیری. تهران: نی.
علل استعفای مدیریت سابق دانشگاه تهران (1359، 22اردیبهشت). روزنامه‌ی انقلاب اسلامی، شماره‌ی253، ص6.
فراستخواه، مقصود (1397). تاریخ دانشگاه در ایران. تهران: پژوهشکده‌ی مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
فراستخواه، مقصود (1387). سرگذشت و سوانح دانشگاه در ایران و تحولات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مؤثر بر آن. تهران: رسا.
فوکو، میشل (1393). دیرینه‌شناسی دانش. ترجمه‌ی نیکو سرخوش و افشین جهاندیده. تهران: نی.
فوکو، میشل (1393ب). پروبلماتیزه‌کردن چیست؟، ترجمه‌ی محمدمهدی اردبیلی، بازیابی‌شده در 15شهریور1398، برگرفته از http://yon.ir/YHXQi.
فوکو، میشل (1379). ایران: روح یک جهان بی‌روح و 9 گفتگوی دیگر. ترجمه‌ی نیکو سرخوش و افشین جهاندیده. تهران: نی.
قطعنامه‌ی سمینار کمیته‌ی علوم انسانی جهادهای دانشگاهی (1362، 24خرداد). روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی17034، ص15.
قطعنامه‌ی شورای دانشگاه تبریز (1359، 31فروردین). روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16122، ص3.
کاتوزیان، ناصر (1385). از کجا آمده‌ام/آمدنم بهر چه بود؟ زندگی من. تهران: شرکت سهامی انتشار.
کلی، مایکل (1385). نقد و قدرت: بازآفرینی مناظره فوکو و هابرماس. ترجمه فرزان سجودی. تهران: اختران.
گروه مؤلفان دفتر همکاری حوزه و دانشگاه (1373). درآمدی به جامعه‌شناسی اسلامی (جلد اول). تهران: سمت.
گروه‌ها و گروهک‌های مقابل دانشجویان مسلمان پیرو خط‌امام (1359، 30فروردین). روزنامه‌ی جمهوری‌اسلامی، شماره‌ی256، ص3.
گزارش مراسم امروز دانشگاه (1359، 2اردیبهشت). روزنامه‌ی انقلاب اسلامی، شماره‌ی238، ص1.
لکلائو، ارنستو؛ شانتال موف (1393). هژمونی و استراتژی سوسیالیستی: به‌سوی سیاست دموکراتیک رادیکال. ترجمه‌ی محمد رضایی. تهران: ثالث.
مسایل دانشگاه ملی هم به درخواست «بحث آزاد» کشیده شد (1359، 3تیر). روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16173، ص4.
معیارهای جدید برای تصفیه در دانشگاه‌ها تعیین می‌شود (1359، 23تیر). روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16189، ص12.
مقاری، علی (1394). امام نه مخالف بود نه موافق. ماهنامه‌ی اندیشه‌ی پویا، شماره‌ی25، ص72.
میرسپاسی، علی (1384). تأملی در مدرنیته‌ی ایرانی. تهران: طرح‌نو.
نائینی، سیدمحمدکاظم (1359). آن‌چه خود داریم. روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16201، ص11.
نجف‌زاده، مهدی (1395). جابه‌جایی دو انقلاب؛ چرخش‌های امر دینی در جامعه‌ی ایرانی. تهران: تیسا.
نجف‌زاده، مهدی (1387). بازخوانی رابطه‌ی قدرت در ایران: دولت ضعیف و جامعه‌ی قوی. فصلنامه‌ی رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، صص95-75.
نجفی، محمدعلی (1362، 8اردیبهشت). درباره‌ی میزان موفقیت ستاد انقلاب فرهنگی طی سه سال فعالیت. روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16998، ص6.
نظرخواهی از اعضای هیأت‌های علمی دانشگاه‌ها در مورد انقلاب فرهنگی (1359، 3تیر). روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16173، ص3.
نظر مجاهدین خلق درباره‌ی تعطیل مراکز آموزشی (1359، 30فروردین). روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16121، ص2.
نوروز اوج ابتذال در رادیو و تلویزیون (1359، 6فروردین). روزنامه‌ی جمهوری‌اسلامی، شماره‌ی239، ص2.
وجوه اشتراک اعضای ستاد انقلاب فرهنگی اعلام شد (1359، 8تیر). روزنامه‌ی اطلاعات، شماره‌ی16176، ص4.
Agamben, G. (2009). What is an Apparatus? And Other Essays. Redwood City, CA: Stanford University Press.
Althusser, L. (1971). “Ideology and Ideological State Apparatuses” in Lenin and philosophy and other essays.
Koopman, C. (2013). Genealogy as critique Foucault and the problems of modernity. Bloomington: Indiana University Press.
Mojab, Shahrzad. (1991). The State and University: The "Islamic Cultural Revolution" in the Institutions of Higher Education of Iran, 1980-87, Ph.D. Dissertation, University of Illinois at Urbana–Champaign.