1
دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تبریز و مأمور به خدمت در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران
2
دانش آموخته دانشگاه فردوسی مشهد
3
استادیار دانشگاه پیام نور زنجان
4
دانش آموخته دانشگاه تبریز
چکیده
بررسی محتوایی نشریات محلی فارس در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی نشان می دهد که زنان این ایالت برخلاف آنچه برخی از محققان پنداشته اند در فعالیت های سیاسی ـ اجتماعی از جمله جنبش ضداستبدادی و مشروطه خواهی حضور داشته و از سطح آگاهی نسبتا بالایی برخوردار بودند. آنها که در قالب جمعیت ها و انجمن های خاص خود متشکل شده بودند با استفاده از ابزار مطبوعات که فراگیرترین رسانه آن روزها بود برای تغییر وضع جامعه بویژه شرایط اجتماعی خود تلاش می کردند. ماحصل این تلاش ها رشد آگاهی سیاسی ـ اجتماعی زنان ایالت فارس و زمزمه شکل گیری مساله ای به نام حقوق اجتماعی زنان شد.آنچه در این نوشتار به عنوان دغدغه پژوهشی نگارندگان محسوب می شود آن است که مطبوعات ولایت فارس در دهه پایانی دولت قاجار و اوایل عصر پهلوی که در این نوشتار به دوران گذار تعبیر شده است تا چه میزان بر روند خودآگاهی سیاسی ـ اجتماعی و هویت یابی زنان جهت استیفای حقوق اساسی اشان تأثیر گذار بودند؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که مطبوعات فارس در این برهه زمانی با طرح و پیگیری مستمر حقوق اجتماعی ـ سیاسی زنان اساسا خود گفتمان ساز بودند و به هویت یابی و اجتماعی کردن زنان بسیار یاری رساندند .
روش تحقیق با توجه به اینکه منابع اصلی پژوهش مطبوعات هستند، مبتنی بر تحلیل متن است که می توان آن را سطح عمیق ترِ روش توصیفی ـ تحلیلی دانست که غایت آن دستیابی به تبیین های مناسب است.
منابع
کتابها
ـ آفاری، ژانت (1385) انقلاب مشروطه ایران ، ترجمه رضا رضایی ، تهران ، انتشارات بیستون .
ـ آدمیت، فریدون، (2535)، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، جلد 1 تهران: پیام.
ـ اتحادیه، منصوره، (نظام مافی) (چاپ اول 1388)، زنانی که زیر مقنعه کلاه داری نموده اند، زندگی ملک تاج خانم نجم السلطنه 1311- 1233ﮬ.ش/1350-1270ﮬ.ق، تهران: تاریخ ایران.
ـ احمدی خراسانی، نوشین، (1382)، زنان زیر سایه پدر خواندهها، تهران: توسعه.
ـ امداد حسن (1387)، فارس در عصر قاجار، شیراز: نوید شیراز.
ـ امیدی پور، زهره ، سوسن باستانی ، علی رجبلو (1392) تحلیل رویکرد متجددانه زنان در دوره مشروطیت ، فصلنامه تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا ، سال 23 ، شماره 20 ،ص7
ـ برزین، پروین، (1350)، نقش زن ایرانی در هنر، فرهنگ وتمدن ایران (مجموعه سخنرانیهای نمایندگان سازمان زنان ایران)، تهران: سازمان زنان ایران.
ـ بصاری، طلعت(1346) زندخت پیشاهنگ نهضت آزادی بانوان ایران ، بی جا ، پیروز.
ـ حجازی، بنفشه (چاپ اول 1370)، زن به ظن تاریخ، جایگاه زن ایرانی در ایران باستان، تهران: شهر آشوب.
ـ سالنامه معارف فارس، ۱۳۱۵ــ۱۳۱۴ (بی تا) شیراز، چاپخانه آفتاب.
ـ فتحی، مریم، (1383)، کانون بانوان ایران با رویکرد به ریشههای تاریخی حرکتهای زنان در ایران، تهران: نظر.
ـ فراشبندی، علیمراد، (1359)، حزب دموکرات فارس، تهران: اسلامی.
ـ فوران، جان (1378) مقاومت شکننده : تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین ،تهران ، موسسه خدمات فرهنگی رسا.
ـ غفوری، زیبا، (1391)، "زنان روزنامه نگار فارس از مشروطه تا پایان پهلوی اول"، کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه شیراز.
ـ دلریش، بشری(1375) زن در دوره قاجار ، بی جا ، سوره .
ـ دیولافوا ژن (1378)، سفرنامه (ایران و کلده) ، ترجمه و نگارش: فره وشی (مترجم همایون سابق)، چاپ اول، تهران: نشرقصه پرداز.
ـ رینگر، مونیکا ام، (1381)، آموزش دین و گفتمان اصلاح فرهنگی در دوره قاجار، ترجمه: مهدی حقیقت خواه، تهران: ققنوس.
ـ زاهد، سعید؛ بیژن خواجه نوری (1384)، جنبش زنان در ایران. شیراز، ملک سلیمان.
ـ کسری، نیلوفر (1389) زنان در تاریخ معاصر ایران، تهران، بدرقه جاویدان.
ـ کراچی، روح انگیز (1380)، اندیشه نگاران زن در شعر مشروطه، تهران: دانشگاه الزهرا.
وطن دوست غلامرضا(1385)، زن ایرانی در نشریات مشروطه، تهران: موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
ـ لاهیجی، شهلا؛ مهرانگیز کار (1377)، شناخت هویت زن ایرانی در گستره پیش از تاریخ و تاریخ، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
ـ لمبتون، آن(بی تا ) اوضاع اجتماعی ایران در عهد قاجاریه ترجمه: منیر برزین، مشهد: چاپخانه خراسان.
حجازی، بنفشه (1388) تاریخ خانم ها : بررسی جایگاه زن در عصر قاجار،تهران ، قصیده سرا
ـ ناظم الاسلام کرمانی (1362) تاریخ بیداری ایرانیان، ج 2، به اهتمام علی اکبر سعیدی سیرجانی ، تهران ، آگاه نوین .
ـ نبئی، طیبه (1359) جنبش های مذهبی عهد قاجار، دوره دانشوری تاریخ ، دانشگاه شیراز.
ـ وقایع اتفاقیه،مجموعه گراز شهای خفیه نویسان انگلیس در ولایات جنوبی ایران از سال 1291 تا 1322 هجری قمری(1362) به کوشش علی اکبر سعیدی سیرجانی ،تهران ، نشر نو .
ـ یاحسینی، قاسم (1376) رئیس علی دلواری : تجاوز نظامی بریتانیا و مقاومت جنوب، بی جا ، شیرازه .
نشریات
ـ روزنامه اخوت شیراز. سال اول، شماره 5-2، پنجم جمادی الاول 1326- بیست ویکم ربیع الثانی 1326ﮬ.ق.
ـ روزنامه استخر. سال اول، شماره 50، هفتم جمادی الثانی 1337ﮬ.ق/نوزدهم حوت 1297ﮬ.ش. شماره 60، بیست وسوم رجب 1337ﮬ.ق/ چهارم ثور 1297ﮬ.ش؛ سال دوم، شماره 21، بیست و دوم شوال 1337ﮬ.ق/سیام سرطان 1298ﮬ.ش. شماره 90، نوزدهم ذیقعده 1337ﮬ.ق/بیست وششم اسد 1298ﮬ.ش.
ـ روزنامه اختر. سال پانزدهم، شماره 32، ششم ذیقعده 1306ﮬ.ق.
ـ روزنامه ثریا. سال اول، شماره 28، بیست و ششم ذیحجه 1316ﮬ.ق/ششم مه 1899م؛ سال سوم، شماره 29، سوم محرم 1317ﮬ.ق/ششم مه 1899م.
ـ روزنامه جام جم. سال اول، شماره 35، بیست و دوم محرم 1334ﮬ.ق/هفتم قوس 1294ﮬ.ش.
ـ روزنامه حبلالمتین تهران. سال اول، شماره 8و10، بیست و دوم و بیست و پنجم ربیع الاول 1325ﮬ.ق؛ سال بیست و دوم، شماره 3، بیست و نهم جمادی الثانی 1332ﮬ.ق.
ـ روزنامه جام جم ، سال اول ، شماره 35، بیست و دوم محرم 1334 / 7 قوس 1294.
ـ روزنامه حبلالمتین کلکته. سال یازدهم، شماره 45، دهم جمادی الاول 1322ﮬ.ق؛ سال دوازدهم، شماره سی ام، بیستم صفر 1323ﮬ.ق.
ـ روزنامه حیوۃ. سال اول، شماره 54، شعبان 1333ﮬ.ق.
ـ مجله خاور. سال اول، شماره 1، جوزا 1300ﮬ.ش/شوال1339ﮬ.ق. شماره 4و5، یازدهم صفر 1339ﮬ.ق/اول عقرب 1299ﮬ.ش و دوازدهم ربیع الاول 1339ﮬ.ق/اول قوس 1299ﮬ.ش. شماره 7، یازدهم جمادی الاول 1339ﮬ.ق/اول دلو 1299 ﮬ.ش؛ سال ششم، شماره 3، ربیع الاخر 1343ﮬ.ق.
ـ روزنامه دعوت اسلام. سال اول، شماره 19، غره جمادی الثانی 1325ﮬ.ق/جولای 1907م.
ـ مجله دنیای ایران. سال اول، شماره 5-3، محرم 1339-ذیقعده 1338ﮬ.ق. شماره 9و10، جمادی الاول و الثانی 1339ﮬ.ق.
ـ مجله سپیده دم. سال اول، شماره 8، ذیحجه 1341ﮬ.ق/اسد 1302ﮬ.ش.
ـ روزنامه شکوفه ، 1331.ق ، سال اول ، شماره 2.
ـ روزنامه صور اسرافیل ، 21 جمادی الا خر 1325 .
ـ روزنامه زبان زنان ؛ 1336.ق ، سال اول ، شماره 4.
ـ روزنامه فارس. سال سوم، شماره 39، بیست و نهم رمضان 1337ﮬ.ق؛ سال سوم ،شماره 46، ۱۹ ذیالقعده ۱۳۳۷؛ سال چهارم، شماره 13و14، پنجم ربیع الاول 1338ﮬ.ق و دوازدهم ربیع الاول 1338 ﮬ.ق. شماره24، بیست وسوم جمادی الاول 1338ﮬ.ق. شماره 30و31، ششم رجب 1338ﮬ.ق و پانزدهم رجب 1338ﮬ.ق. شماره 46، دوم ذیقعده 1338ﮬ.ق؛ سال پنجم، شماره 2، غره ذیحجه 1338ﮬ.ق. شماره 11، هفتم صفر 1339ﮬ.ق؛ سال ششم، شماره 4، بیست و هفتم حوت 1325ﮬ.ق.
ـ روزنامه عالم نسوان ، 1300 ، ش اول ، سال دوم
ـ روزنامه کوکب دری. سال اول، شماره 8، شانزدهم ربیع الاول 1325ﮬ.ق.
ـ روزنامه مظفری. سال سوم، شماره 51، دوازدهم دلو 1321ﮬ.ق. شماره 54، بیست و نهم حوت 1322ﮬ.ق؛ سال چهارم، شماره 11، سیزدهم سرطان 1323ﮬ.ق. شماره 26، بیست ونهم جدی 1323ﮬ.ق. شماره 27، ششم دلو 1323ﮬ.ق؛ سال ششم، شماره 4، بیست و هفتم حوت 1325ﮬ.ق. شماره 10و12، پانزدهم ربیع الاول 1325ﮬ.ق و بیست وسوم ثور 1325ﮬ.ق. شماره 23 و 24، چهاردهم میزان 1325ﮬ.ق و بیست و یکم میزان 1325ﮬ.ق.
ـ روزنامه نامه بانوان ایران. سال اول، شماره 1، دوازدهم ذیقعده 1338ﮬ.ق.
دهقانی,رضا , رزازی,روشنک , عربخانی,رسول و محمد خانی,فریبرز . (1399). تأثیر نشریات محلی فارس بر خودآگاهی سیاسی ـ اجتماعی زنان این ایالت در دوره گذار از قاجار به پهلوی(1290-1310.ش). جامعه شناسی تاریخی, 11(2), 55-86.
MLA
دهقانی,رضا , رزازی,روشنک , عربخانی,رسول , و محمد خانی,فریبرز . "تأثیر نشریات محلی فارس بر خودآگاهی سیاسی ـ اجتماعی زنان این ایالت در دوره گذار از قاجار به پهلوی(1290-1310.ش)", جامعه شناسی تاریخی, 11, 2, 1399, 55-86.
HARVARD
دهقانی,رضا,رزازی,روشنک,عربخانی,رسول,محمد خانی,فریبرز. (1399). 'تأثیر نشریات محلی فارس بر خودآگاهی سیاسی ـ اجتماعی زنان این ایالت در دوره گذار از قاجار به پهلوی(1290-1310.ش)', جامعه شناسی تاریخی, 11(2), pp. 55-86.
CHICAGO
رضا دهقانی, روشنک رزازی, رسول عربخانی و فریبرز محمد خانی, "تأثیر نشریات محلی فارس بر خودآگاهی سیاسی ـ اجتماعی زنان این ایالت در دوره گذار از قاجار به پهلوی(1290-1310.ش)," جامعه شناسی تاریخی, 11 2 (1399): 55-86,
VANCOUVER
دهقانی,رضا,رزازی,روشنک,عربخانی,رسول,محمد خانی,فریبرز. تأثیر نشریات محلی فارس بر خودآگاهی سیاسی ـ اجتماعی زنان این ایالت در دوره گذار از قاجار به پهلوی(1290-1310.ش). جامعه شناسی تاریخی, 1399; 11(2): 55-86.