2
استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه شهید مدنی آذربایحان
چکیده
در شکلگیری سیمای شهر تبریز در عهد ناصرالدینشاه قاجار (1313/ 1264ق)، علاوه بر عوامل اقلیمی، اقتصادی و سیاسی، مؤلفههای فرهنگی همچون دین، عادات و رسوم، پنهانکاری ناشی از وضعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگ بیگانه بهصورت آشکار و پنهان اثرگذار بوده است. لذا، بافت کالبدی شهر تا حدودی متأثر از فرهنگ و مؤلفههای فرهنگی این دوران است. این تأثیر و تأثر سیمای شهر در این دوره را ترسیم میکند. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی در پی مطالعۀ این مؤلفهها و تبیین نقش آن در شکلگیری سیمای ظاهری شهر تبریز و پاسخ به این پرسش است که آیا میتوان عوامل فرهنگی را در شکلگیری سیمای تبریز در این مقطع زمانی مؤثر دانست. با بررسی اطلاعات موجود چنین بهنظر میرسد که مؤلفههایی مانند «پنهانکاری» ناشی از ناامنیهای متعدد و پرشمار، فرهنگ دینی، عادات و رسوم عمومی، نقشی پنهان بر نحوۀ احداث منازل و محلات تبریز داشته؛ درنتیجه بر شکلگیری بافت کالبدی و سیمای ظاهری شهر تأثیرگذار بوده است.
اسرار تبریزی، محمدکاظم بن محمد، (1388)، منظرالاولیاء، تهران کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چ اول.
اشرف، احمد، (1360)، «شهرنشینی از دیدگاه جامعهشناسی تاریخی»، آرش، ش 25.
اعتمادالسلطنه، میرزا محمدحسن خان، (1364)، مرآت البلدان، به کوشش پرتو نوری و علاء و محمدعلی سپانلو، تهران، اسفار، چ اول.
اعتمادالسلطنه، میرزا محمدحسن خان، (1367)، تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمد اسماعیل رضوانی، تهران، دنیای کتاب، چ اول.
اورسل، ارنست، (1353)، سفرنامه اورسل، علیاصغر سعیدی، تهران، شرکت سهامی خاص.
آشوری، داریوش، (1381)، تعریفها و مفهوم فرهنگ، تهران، آگاه، چ دوم.
بایندر، هنری، (بیتا)، سفرنامه هانری بایندر (کردستان، بینالنهرین و ایران)، ترجمه کرامت الله افسر.
برجیس، چارلزوادوارد، (1384)، نامههایی از ایران، معصومه جمشیدی، حسین اصغر نژاد، تهران، فرزان روز، چ اول.
بنجامین، س –ج–و، (1363)، ایران و ایرانیان عصر ناصرالدینشاه، حسین کرد بچه تهران، جاویدان، چ اول.
بودون ریمون و فرانسوا بوریکو، (1385)، فرهنگ جامعهشناسی انتقادی، عبدالحسین نیک گهر، تهران، فرهنگ معاصر، چ اول.
پناهی فرشته، (1381)، زن ایرانی در سفرنامهها، تهران، جاجرمی، چ اول.
تاریخ ایران دوره افشار، زند و قاجار، (1387)، به سر پرستی پیتر آوری، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تهران، جامی، چ اول.
تانکوانی، ژی ام، (1383)، نامههایی درباره ایران و ترکیه و آسیا، ترجمه ا.سعیدی، چ اول.
تانکوانی، ژی ام، نامههایی درباره ایران و ترکیه و آسیا، ترجمه ا.سعیدی، چ اول،1383.
تورنتن لین، (1374)، تصاویری از ایران (سفر کلنل ف. کلمباری به دربار شاه ایران)، ترجمه مینا نوائی، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، چ اول.
ثقه الاسلام، میرزاعلی، (1332)، تاریخ امکنه شریفه و رجال برجسته، تبریز، چاپخانه رضائی.
چریکوف، (1379)، سیاحتنامه مسیو چریکف، آبکار مسیحی، به کوشش علیاصغر عمران، تهران، امیرکبیر، چ دوم.
حسینی کازرون، سید احمد (1373)، «ارتباط فرهنگعامه با فرهنگ عمومی»، فصلنامه فرهنگ عمومی، تهران، شماره پنجم، 1373.
دالمانی، هانری رنه، (1335)، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمه محمدعلی فره وشی، تهران، امیرکبیر، چ اول.
دالمانی، هانری رنه، (بیتا)، از خراسان تا بختیاری، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نشر طاووس، چ اول.
الدر، جان، (1333)، تاریخ میسیون آمریکایی در ایران، سهیل آذری، تهران، نور جهان.
درو ویل، گاسپار، (1364) سفر در ایران، ترجمه منوچهر اعتماد مقدم، تهران، شباویز، چ اول.
دوبد، کلمنت اکوستوس، (1371)، سفرنامه لرستان و خوزستان، محمدحسین آریا، تهران، علمی فرهنگی، چ اول.
دوبد بارون و جان ادموند سیسیل، (1362)، دو سفرنامه درباره لرستان، ترجمه اسکندر اماناللهی بهار وند و لیلی بختیاری، تهران، بابک، چ اول.
دوراند، ای آر، (1346)، سفرنامه دوراند، علیمحمد ساکی، خرمآباد، کتابفروشی محمدی.
دنبلی، عبدالرزاق، (1383)، مآثر سلطانیه، به کوشش فیروز منصوری، تهران، اطلاعات، چ اول.
دیولافوا، ژن، (1378)، سفرنامه مادام دیولافوا، همایون فره وشی، تهران، قصهپرداز، چ اول.
راولینسون هنری (2536)، سفرنامه هنری راولینسون به لرستان، خوزستان –بختیاری، سکندرامان اللهی، خرمآباد، امیرکبیر.
روش شوار، ژولین دو، (1378)، خاطرات سفر ایران، مهران توکلی، تهران، نشر نی، چ اول.
رینگر مونیکا ام، (1381)، آموزش دین و گفتمان اصلاح فرهنگی در دوران قاجار، مهدی حقیقتخواه تهران، ققنوس، چ اول
سلطانزاده حسین، (1365)، مقدمهای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، تهران، نشر آبی، چ اول.
سولتیکف الکسیس، (1365)، مسافرت به ایران، تهران، علمی و فرهنگی، چ دوم.
شکور زاده ابراهیم، (1346)، عقاید و رسوم عامه مردم خراسان، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
شکویی حسین، (1374)، دیدگاههای نو در جغرافیای شهری، تهران، سمت، چ دوم.
شکوئی، حسین، (1369)، اکولوژی شهری، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی.
شیل ماری، (1368)، خاطرات لیدی شیل، ترجمه حسین ابو ترابیان، تهران، نشر نو، چ دوم.
طباطبایی تبریزی، محمدرضا بن سید محمدصادق، (1389)، تاریخ اولاد الاطهار، به کوشش محمد الوانساز خویی، تهران، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چ اول.
فوربزلیث، فرانسیس، (1366)، کیشمات (خاطرات مباشر انگلیسی سردار اکرم)، حسین ابو ترابیان، تهران، اطلاعات، چ اول.
فوریه، (1325)، سه سال در دربار ایران (1309-1306)، عباس اقبال، تهران شرکت سهامی چاپ و انتشارات کتب ایران.
کارلاسرنا، (1363)، مردم و دیدنیهای ایران، غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو، چ اول.
کرزن، جورج ناتانیل، (1380)، ایران و قضیه ایران، غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، علمی و فرهنگی، چ پنجم.
کولیور رایس، کلارا (1383)، سفرنامه کلارا کولیور رایس (زنان ایرانی ورا و رسم زندگی آنان)، اسدالله آزاد، تهران، نشر کتابدار، 1383، چ اول.
گروته، هوگو، (1369)، سفرنامه گروته، ترجمه مجید جلیلوند، تهران، نشر مرکز، چ اول.
گلیخانی مقدم نسرین، (1384)، تاریخشناسی معماری ایران، تهران، دانشگاه تهران، چ اول.
گوبینو، ژوزف آرتور، (بیتا)، سه سال در ایران، ذبیحالله منصوری، تهران، انتشارات فرخی، چ اول.
مقتدر، رضا (1372)، «دوران صدساله تجدد در شهرسازی ایران»، ایران نامه، سال یازدهم.
موریه، جیمز، (1386) سفرنامه جیمز موریه، ابوالقاسم سری، ویرایش مسعود رجب نیا، تهران، توس، چ اول. نقی زاده محمد، (1378)، «چهره و کالبد شهر در گفتگوی تمدنها»، کیهان فرهنگی، ش 153.
وبر، ماکس، (1369)، شهر در گذر زمان، شیوا کاویانی، تهران، انتشار.
یوسفی فر شهرام (1384)، «تأملاتی در مقوله شکل شهر و مناسبات شهرنشینی در سدههای میانه تاریخ ایران»، فرهنگ ویژه تاریخ، ش 56.
یوسفی فر، شهرام، (1385)، «الگوهای گسترش کالبدی شهر در سدههای میانه تاریخ ایران»، پژوهشنامه علوم انسانی، ش 52.
Bonine,Michael E, (1979), “The Morphogenesis of Iranian CitiesAuthor(s) ”, Annals of the Association of American Geographers, Vol. 69, No. 2, pp.208-224.