رهیافتهای جامعه‌شناختی نقشهای اجتماعی زنان در نهادهای مدینه النبی در صدر اسلام

دوره 11، شماره 1
مهر 1399
صفحه 45-64

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تربیت مدرس

2 هیئت علمی مؤسسه رهپویان سید الشهداء

چکیده
نهادهای اجتماعی در جامعۀ اسلامیِ عصر نبوی، در حالی شکل گرفتند که ناظر به مکانت زنان و حضور آن­ها در عرصه‌های مختلف بود. اعطای ارزشهای انسانی به زنان و افزودن موقعیت اجتماعی آنان در جامعۀ اسلامی، سبب شد تا هنجارهای اسلامی منطبق با ارزش­های قرآنی، متکی بر آموزه‌های الهی ناظر به ترفیع جایگاه زنان در جامعه مطرح شود. رفع موانع حضور اجتماعی زنان و برداشتن ممنوعیت‌های اجتماعی و تصحیح تصورات جاهلی دربارۀ زنان سبب شد تا عرصه‌های اجتماعی جدیدی برای حضور فعال زنان گشوده شود و تحقیرهای عصر جاهلی، جا را به ارزشهای انسانی و تشویق ­های فرهنگی دهد که همین عامل سبب شد تا در عرصه‌های مختلف اجتماعی اعم از علمی ـ فرهنگی، حکومتی ـ سیاسی و نظامی و اقتصادی بانوان حضوری همدلانه و فعال بیابند. بر این اساس، مقالۀ حاضر تلاش دارد تا با رهیافتی تاریخی و جامعه­شناختی، ضمن بررسی نقش‌های محقق زنان در تاریخ عصر نبوی، با تصورات متکی بر نقش‌های محول قرآنی و نبوی، حضور آن­ها را در توسعۀ نهادهای اجتماعی مدینه ­النبی معرفی و عوامل مؤثر بر رشد تکاپوهای فرهنگی و اجتماعی زنان در این عرصه را با روش توصیفی ـ تحلیلی بازشنایی کند و به پرسش ­های مطرح پاسخ دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
قرآن کریم
امام صادق(علیه‌السلام)، 1400 ق‌، مصباح الشریعه، بیروت، اعلمی، چاپ اول.
ابن اثیر، عز الدین ابوالحسن علی بن ابی الکرم، 1385ق/1965م، الکامل فی التاریخ، 13جلدی، بیروت: دار صادر ‌ـ دار بیروت، بی چا.
4. ابن اثیر، ابوالحسن علی بن محمد ابن اثیر، 1409ق/1989م، أسد الغابه فی معرفه الصحابه، بیروت: دار الفکر، بی‌چا.
ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی، 1385ش، دعائم الإسلام، آصف محقق/ مصحح: فیضی، قم: مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)‌، ‌چاپ دوم.
ابن خلدون، عبد الرحمن، 1375ش، تاریخ ابن خلدون، تحقیق: خلیل شحادۀ، بیروت: دار الفکر، طبعۀ الثانیۀ.
ابن سعد (کاتب واقدی)، 1374ش، الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، انتشارات فرهنگ و اندیشه.
ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری، 1990 /1410‌، الطبقات الکبری، الطبعۀ الاولی، 8 جلدی، بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
ابن عبد البر، أبو عمر یوسف بن عبد الله بن محمد، 1412ق/1992م، الاستیعاب فی معرفه الأصحاب، علی محمد التحقیق: البجاوی، بیروت: دار الجیل، ط الأولی.
ابن الکلبی، ابو المنذر هشام بن محمد، 1364ش، کتاب الأصنام (تنکیس الأصنام)، تحقیق احمد زکی باشا، القاهره، افست تهران، نشر نو، چاپ دوم.
ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمر، 1407ق/1986م، البدایۀ و النهایۀ، بیروت: دار الفکر، بی‌چا.
ابن هشام، عبد الملک الحمیری المعافری، بی‌تا، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت: دار المعرفه.
ابیاری، ابراهیم، 1405ق،الموسوعه القرآنیه، قاهره: موسسه سجل العرب، چاپ اول.
اچ. ترنر، جاناتان، 1378ش، مفاهیم و کاربردهای جامعه شناسی، محمد فولادی و محمد عزیز بختیاری، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول.
بخاری، ابوعبدالله محمد بن اسماعیل، 1401ق - 1981 م، صحیح البخاری، چاپ استانبول: دار الفکر للطباعه والنشر والتوزیع.
بشیریه، حسین، 1387، جامعه شناسی سیاسی (نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی، تهران: نشر نی، چاپ شانزدهم.
البلاذری، أبو الحسن أحمد بن یحیی، 1988م، فتوح البلدان، بیروت: دار و مکتبه الهلال، بی‌چا.
بلاغی، سید عبد الحجت، 1386ق،‌ حجۀ التفاسیر و بلاغ الاکسیر، 7 جلدی، قم: انتشارات حکمت، چاپ اول.
بیهقی، ابو بکر احمد بن الحسین، 1405ق/1985م، دلائل النبوه و معرفه أحوال صاحب الشریعه، عبد المعطی تحقیق: قلعچی، بیروت: دار الکتب العلمیه، ط الأولی.
ثعلبی نیشابوری، ابو اسحاق احمد بن ابراهیم، 1422هـ ق، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، تحقیق: ابو محمد بن عاشور،10 جلدی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، طبعۀ الاولی.
حسینی زبیدی، محمد مرتضی، 1414ق، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکر، چاپ اول.
درسلر، دیوید و ویلیس ویلیام ام، 1388، جامعه شناسی بررسی تعامل انسانها، مهرداد هوشمند و غلامرضا رشیدی، تهران: اطلاعات.
ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمر، 1418ق، البدایۀ و النهایۀ، بیروت: دار الفکر، 1407ق/1986م، بی‌چا.
ابن قتیبه دینوری، 1418ق، عیون الاخبار، 4جلدی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
رابرتسون، یان، 1385، در آمدی بر جامعه (با تأکید بر نظریه‌های کارکردگرایی، ستیز و کنش متقابل نمادی، حسین بهروان، مشهد: بهنشر، آستان قدس رضوی)، چاپ چهارم.
زرکلی، خیر الدین، 1989م، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت: دار العلم للملایین، 1989م، ط الثامنه.
ساروخانی، باقر، 1380، دایرۀ المعارف علوم اجتماعی، چاپ سوم، تهران: کیهان.
ساعی، احمد، 1378ش، مسائل سیاسی _ اقتصادی جهان سوم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسان دانشگاهها (سمت)، چاپ دوم.
صدوق، محمد بن علی بن بابویه، 1413ق، من لا یحضره الفقیه، علی اکبر غفاری، محمد جواد بلاغ و صدر بلاغ، تهران: نشر صدوق، چاپ اول.
طبرانی، حمدی عبد المجید، بی‌تا، المعجم الکبیر، تحقیق: السلفی، القاهره، دار إحیاء التراث العربی، مکتبه ابن تیمیه، الطبعۀ الثانیۀ.
طبرسی، فضل بن حسن، 1372ش، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، محمدجواد بلاغی، 10جلدی، تهران: انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم.
طبرسی، احمد بن علی، 1403ق، احتجاج علی اهل اللجاج، محقق/ مصحح: محمد باقر خرسان، 2جلدی، مشهد: نشر مرتضی، چاپ اول.
طبری، ابو جعفر محمد بن جریر، 1387ق/م1967، تاریخ الطبری «تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث»، الطبعۀ الثانیۀ.
طوسی، محمد بن حسن، 1373ش، رجال الطوسی، محقق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسۀ النشر الاسلامی التابعۀ لجامعۀ المدرسین بقم المقدسه.
طیالسی، سلیمان بن داود، بی‌تا، مسند ابی داود الطیالسی، بیروت ‌ـ لبنان: دار المعرفۀ، بی‌چا.
قرائی مقدم، امان اله، 1382، مبانی جامعه شناسی، تهران: ابجد، چاپ چهارم.
قرشی، سید علی اکبر، 1377ش، تفسیر احسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت، چاپ سوم.
قرطبی، محمد بن احمد، 1364 ش‌، الجامع لأحکام القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو، چاپ اول.
قزوینی، ابن ماجه، محمد بن یزید، بی‌تا، سنن ابن ماجۀ، عبدالباقی محمدفؤاد، بی‌جا: دار الفکر للطباعه والنشر والتوزیع، بی‌چا.
قنادان، منصور، ناهید مطیع و هدایت الله ستوده، 1388، جامعه شناسی (مفاهیم کلیدی)، تهران: آوای نور،، چاپ اول.
کلینی، محمد بن یعقوب، 1364ش، الروضۀ من الکافی، محقق/مصحح: علی اکبر غفاری، هاشم رسولی محلاتی، 2 جلدی، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه، چاپ اول.
کلینی، محمدبن یعقوب، 1407هـ ق، الکافی، تدوین توسط علیاکبر محقق/ مصحح: غفاری و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم.
کوئن، بروس، 1376، مبانی جامعه شناسی، با ترجمه غلامعباس توسلی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، چاپ نهم.
کوئن، بروس، 1386، درآمدی به جامعه شناسی، محسن ثلاثی، تهران: توتیا، چاپ ششم.
گیدنز، آنتونی؛ 1373ش، جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نشر نی، چاپ اول.
متقی هندی، 1409ق / 1989 م، کنز العمال، تحقیق: الشیخ بکری حیانی، بیروت ‌ـ لبنان: مؤسسه الرساله.
مجلسی، محمد باقر، 1384ش، حیاۀ القلوب، 5جلدی، قم: سرور، چاپ ششم.
مجلسی، محمد باقر، 1403ق، بحار الانوار، 111 جلدی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم.
مصطفوی، حسن، 1368ش، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 14 جلدی، چاپ اول، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مقریزی، تقی الدین أحمد بن علی، 1420ق/ 1999م، امتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفده و المتاع، ط الأولی، محمد عبد الحمید التحقیق: النمیسی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
میدانی نیشابوری، احمد بن محمد، 1407ق، مجمع الامثال، 2جلدی، مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
نوایی، علی اکبر، 1377ش، «مقایسه جامعه مدنی و دینی»، پژوهشهای اسلامی و دینی، ش 14، ص 224ـ 252.
نوری، حسین بن محمد تقی، 1408ق، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، چاپ اول.
نیسابوری، مسلم، بی‌تا، صحیح مسلم، بیروت ‌ـ لبنان: دار الفکر، بی‌چا.
واردی، سید تقی، 1389ش، نقش همسران رسول خدا ص در حکومت امیر مؤمنان، قم: مؤسسه بوستان کتاب، چاپ دوم.
الواقدی، محمد بن عمر، 1409/1989، کتاب المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت: مؤسسه الأعلمی، چاپ سوم،
هاشمی بغدادی، ابو جعفر محمد بن حبیب بن امیه، بی‌تا، تحقیق ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.
یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب، بی‌تا، تاریخ الیعقوبی، بیروت: دار صادر، بی‌چا.