پیکرک‌های دوره مفرغ قدیم تپه زرنق، نمودی از جوامع مردسالار در شمال‌غرب ایران

دوره 8، شماره 2
مهر 1396
صفحه 231-256

نویسندگان

1 استاد، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه تربیت‌مدرس، تهران، ایران.

2 دانشجوی دکتری، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

3 دانشجوی کارشناسی‌ارشد، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز، تهران، ایران.

چکیده
طی فصل اول کاوش­های باستانشناختی تپه زرنق آذربایجان شرقی در سال 1391، تعداد زیادی پیکرک گلی در اشکال انسانی و حیوانی مربوط به دوره مفرغ قدیم به دست آمد. در حالی که اکثر پیکرک‌های به دست آمده از کاوش‌های باستانشناسی در دنیا پیکرک‌های مونث الهه‌های باروری هستند؛ مطلب قابل توجه در اینجا پیکرک‌های انسانی از نوع مذکر است که مسلما وجود تعداد قابل توجهی از این نوع پیکرک، بیانگر نشانه‌هایی از ساختار اجتماعی و طرز تفکر آن جامعه بوده و حکایت از جایگاه اعتقادی ویژه این گروه پیکرک را دارد.
با توجه به اینکه در اکثر محوطه‌های مربوط به دوره مفرغ قدیم فرهنگ کورا- ارس، بیشتر شیوه معماری و سفال‌های آن دوران مدنظر بوده و بر روی پیکرک‌های گلی به دست آمده پژوهش‌ خاصی صورت نگرفته است، لذا در این مقاله تلاش شده است که با مطالعه پیکرک‌های فرهنگ کورا-ارس به تحلیل و طبقه بندی پیکرک‌های تپه زرنق و همچنین ارتباط این آثار با عوامل فرهنگی – عقیدتی و ساختار اجتماعی دوره مفرغ قدیم محدوده فرهنگ کورا – ارس پرداخته شود.

کلیدواژه‌ها

–     آجرلو، بهرام، (1383). «بررسی هنر کورا- ارس»، پیام باستان‌شناس، سال اول، شماره دوم، ص 43-60.
–   خطیب‌شهیدی، حمید و بهروز عمرانی، (1385). «سرآغاز شهرنشینی در شمال‌غرب ایران در عصر مفرغ قدیم»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره دوم، شماره 44-45، ص 89-112.
–     طلایی، حسن، ()1385، عصر مفرغ ایران، انتشارات سمت، تهران.
–     فیروزمندی، بهمن و سیده‌ماندانا کزازی، (1389). «جایگاه زن در دوران پیش از تاریخ: مطالعه موردی پیکرک‌های محوطه حاجیلار»، زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان)، دوره 2، شماره 1، ص 89-111.
–   محمدی‌فر، یعقوب، (1375)، پژوهشی نو در سبک و کاربرد پیکره‌های انسانی ایلام: از آغاز تا ایلام نو، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت‌مدرس.
–   هژبری‌نوبری، علیرضا، (1391). گزارش کاوش باستان‌شناختی تپه زرنق، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، منتشرنشده.
–     Amiran R. (1965), ‘YanikTepe, Shengavit, and the Khirbet Kerak Ware’. Anatolian Studies, Vol. 15, pp 165-167.
–     Əliyev, Iqrar, (2007), Azərbaycan tarixi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasi A.Bakixanov Adına Tarix İnstitutu, I cild (Ənqədimdən - b.e. III əsri), Bakı.
–     Badalian, Robens, (1996). “Agricultures et Eleveurs: Naissance d’une Culture du Cuivre et de La Terre Cuite au Chalcolithique et au Bronze Ancien”, in: JaquesSantrot (ed), Trésors de l'Arménie Ancienne, paris. pp: 36-52.
–     Baiburtyan E. A. (1938), Kul'tovy Ochag Iz Raskopok Shengavits kogo Poseleniya 1936-1937 (Cultural Hearths from the Excavation of the Shengavit Settlement in 1936-1937). Vestnik DreneiIstorii, Vol. 4, pp 255-259.
–     Batiuk S.D. And M. S. Rothman, (2007), “Early Transcaucasian Cultures and their Neighbors: Unraveling Migration, Trade and Assimilation”, Expedition 49, Number 1, pp.7-17.
–     Baxşəliyev, Vəli, (2006), Azərbaycan Arxeologiyasi, Azərbaycan Мilli Elmlər Akademiyasi: Naxçivan Bölməsi: Naxçivan Dövlət Universitesi, I Cild, Bakı.
–     Bakhshəliyev, V. Ristvet L., S.Ashurov, (2009), The Chronology of Kura-Araxes Sites: 2006 Excavations at Kültepe II and MaxtaI, in:Helwing, B. (ed), Azerbaijan between East and West. Transfer of Knowledge and Technology during the First Globalization in the 7th to 4th Millennium BC, Berlin, pp. 82-84
–     Bakhshəliyev, Vəli, (1997), Nahçivan arkeolojisi/ The Arcaeology of Nakhichevan, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, Istanbul.
–     Burney, C. A. 1961, Excavation at Yanik Tepe, North Western Iran, IRAQ, Vol. 23, pp.138-153.
–     Burney, C. A. 1964 Excavation at Yanik Tepe Azerbaijan, (1962): third preliminary report, IRAQ, No.26, Pp.54–61.
–     Burney, C. A., (1989), Hurrians and Proto-Indo-Europeans: The Ethnic Context of the Early Trans–Caucasian Culture, in: Emre. K., Hrouda. B,Mellink.M&Özgüç .N(eds.) Anatolia and The Ancient Near East:. Ankara, pp 45-51.
–     Burney.C, (1994), “Contact and Conflict in North Western Iran”, Iranica Antioqua. VolXXIX, pp 47-62.
–     Daems, Aurelie, (2004), On Prehistoric Figurines In Iran: Current Knowledge And Some Reflections, Iranica Antiqua, Vol. XXXIX, pp 1-31.
–     Danti, D. Michael, Voigt M.M., Dyson R.H. (2004), “The Search for the Late Chalcolithic/Early Bronze Age Transition in the Ushnu- Solduz Valley, Iran” in: A. Sagona (ed.), A View from the Highlands, pp 583-616.
–     Edens, Christopher, (1995), “Transcaucasia at the End of the Early Bronze Age”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research, No. 299/300, pp 53-64.
–     Eliade, Mircae, (1987), The Encyclopedia of Religion, Vol 6, New York.
–     Kiguradze, T. B. and A. G. Sagona (2003), “On the Origins of the Kura-Araxes Cultural Complex”, In:Smith A. T. and Rubinson K. S. (eds.),Archaeology of the Borderlands: Investigations in Caucasia and Beyond, pp 38-94.
–     Kiguradze, Tamaz, (2000), “The Chalcolithic - Early Bronze Age Transition in the Eastern Caucasus” in: CatherineMarro et Harald Hauptmann (eds.), Chronologiesdes Pays Caucaseetdel' Euphrateaux IVe-IIIeMillenaires, pp 321-328.
–     Koşay, H. Z. & K. Turfan, (1959). “Erzurum KarasKazısıRaporu”, Belleten, Vol. 3(91), pp 349-413.
–     Kuftin, B. A. 1941, Archaeological Excavation at Triale, Vol.1. Tbilisi.
–     Kuftin, B. A. and Field, H. (1946), “Prehistoric Culture Sequence in Transcaucasia”, Southwestern Journal of Anthropology, Vol. 2(3), pp 340-360.
–     Kushnareva, K. K. (1997), The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of Cultural and Socioeconomic Development from the Eighth to the Second Millennium B.C.University Museum Monograph 99. University Museum, University of Pennsylvania, Philadelphia, PA.
–     Lesure, Richard G. (2002), “The Goddess Diffracted: Thinking about the Figurines of Early Villages”, Current Anthropology, Vol. 43, No. 4 (August/October 2002), pp. 587-610.
–     Makowski, Maciej (2007), “Anthropomorphic Figurines of the Third Millennium BC from Tell Arbid”, Polish Archeology in the Mediterranean, Vol. XVII, pp 472-482.
–     Maziar, Sepideh, (2010), “Excavation at KohnepasgahTepesi, Araxes valley, Northwest Iran: First Preliminary Report”, Ancient Near Eastern Studies, Vol.47, pp. 165-193.

–     Mohammadifar, Yaghoub, A. Motarjem& H. T. Khorasani, (2009), “TepePissa: New Investigations at a Kura-Araxes site in Central western Iran”, Antiquity, Vol 83. Issue 320.


–     Muscarella, Oscar White, (1971), “Hacilar Ladies: Old and New”, The Metropolitan Museum of Art Bulletin, Vol 30, No 2, pp 74-79.
–     Rollefson, Gary.O, (2010), “Ritual and Social Structure At Neolithic Ain Ghazal” in:Kuijt, I. (ed.), Life in Neolithic Farming Communities Social Organization, Identity and Differentiation, pp 163-188.
–     34- Sagona, A. G. (1984), The Caucasian Region in the Early Bronze Age. BAR International Series 214, 3 Vols. B.A.R, Oxford, England.
–     Sagona, Antonio, Mustafa Erkmen, Claudia Sagona and Ian Thomas, (1996), “Excavations at SosHöyük, 1995: Second Preliminary Report”, Anatolian Studies, Vol. 46, Pp 27-52.
–     Van Loon, Maurits, (1973), “The Excavations AtKorucuTepe, Turkey, 1968-70: Preliminary Report. Part I: Architecture and General Finds”, Near Eastern Studies, Vol. 32, No. 4, Pp 357-423.
–     Whittle, A, (1996), Europe in the Neolithic: The Creation of New Worlds,Cambridge University Press,Cambridge, New York.
–     Wilkinson,Keith N.& Boris Gasparia&, (2012), “Areni-1 Cave, Armenia: A Chalcolithic–Early Bronze Age Settlement and Ritual Site in the Southern Caucasus”, Field Archaeology, Vol. 37, No. 1, pp20-33.