ناسیونالیسم و مدرنیته سیاسی در مشروطه ایرانی

دوره 8، شماره 2
مهر 1396
صفحه 171-195

نویسنده

پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده
«مشروطه ایرانی» به رغم اهمیتش در فرایند مدرنیته سیاسی در ایران کمتر از منظر ایدئولوژی‌های ملت‌سازی/ ناسیونالیسم مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. از رویکرد جامعه‌شناسی تاریخی رخداد مشروطه زمینه رونمایی چهره‌های چندگانه ناسیونالیسم ایرانیِ برآمده از سده نوزدهم را فراهم آورد. مشروطه ایرانی از یک‌سو با تبلور ناسیونالیسم سیاسی مبتنی بر حق حاکمیت ملت و حکومت قانون و از سوی دیگر با واکنش ناسیونالیسم فرهنگی مواجه شد. هم‌گرایی مصلحت‌آمیز و کوتاه‌مدت این گرایش‌های ناسیونالیستی در آغاز مشروطه اگر چه دستاوردهایی را به‌همراه داشت، اما واگرایی و تشدید منازعات گرایش‌های ناسیونالیستی در فرایند مشروطه نشان از تعارضات ماهوی و محدودکننده پروژه مدرنیته سیاسی ایرانی داشت. چندگانگی ناسیونالیسم ایرانی بر پایه تنوع منابع فرهنگی و ارزشی خاص و سوگیری‌های واگرایانه گرایش‌های ناسیونالیستی در مشروطه ایرانی، امکان اشتراک بر سر تعریف فراگیر ملت و استقرار و نهادینه‌کردن حاکمیت ملت و حکومت قانون را تحلیل برد. به‌گونه‌ای که از مشروطه به این سو «مساله ملت» و «حق حاکمیت ملت» به‌عنوان مهم‌ترین مساله معاصر ایران همچنان در کانون توجه قرار دارد.

کلیدواژه‌ها

-     آجودانی، ماشاالله (1376). مشروطه ایرانی و و پیش‌زمینه‌های نظریه ولایت فقیه: در معنای ملت و دولت، ایران‌نامه، ش 60، پاییز، صص 630-633.
-     آجودانی، ماشاالله (1387). یا مرگ یا تجدد، تهران: اختران.
-     آجودانی، ماشاالله (1383). مشروطه ایرانی، چاپ دوم، تهران: اختران.
-     آلگار، حامد (1355). نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت (دین و دولت در ایران: نقش علما در دوره قاجاریه)، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: توس.
-     آخوندزاده، میرزا‌فتحعلی (1357). الفبای جدید و مکتوبات، به کوشش حمید محمدزاده و حمید آراسلی، تبریز: احیا.
-     آخوندزاده، میرزا فتحعلی (1355). مقالات، گردآورنده باقر مومنی، تهران: آوا.
-     آفاری، ژانت (1379). انقلاب مشروطه ایران (1911-1906/1290-1280)، ترجمه رضا رضایی، تهران: بیستون.
-     اسمیت، آنتونی دی. (1383). ناسیونالیسم: نظریه، ایدئولوژی، تاریخ، ترجمه منصور انصاری، تهران: مؤسسه مطالعات ملی.
-     اسمیت، فیلیپ و برد وست (1384). فرهنگ‌پژوهی، ترجمه محبوبه مهاجر در دایره المعارف ناسیونالیسم، وزارت امور خارجه، جلد دوم.
-     اشرف، احمد (1386). بحران هویت ملی و قومی در ایران، در مجموعه مقالات ایران، هویت، ملیت، قومیت، تهران: موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
-     اشرف، احمد و علی بنوعزیزی (1387). طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، تهران: نیلوفر.
-     اکبری، محمدعلی (1384). تبارشناسی هویت جدید ایرانی: عصر قاجاریه و پهلوی اول، تهران: شرکت سهامی انتشارات علمی و فرهنگی.
-     امانت، عباس (1382). زمینه‌های فکری در انقلاب مشروطیت، از سری مقالات دانش‌نامه ایرانیکا زیر نظر احسان یارشاطر، ترجمه پیمان متین، تهران: امیرکبیر. - انتخابی، نادر (1381). ناسیونالیسم و تجدد در فرهنگ سیاسی بعد از مشروطیت، نگاه نو، شماره 12، بهمن‌ماه.
-     باربیه، موریس (1383). مدرنیته سیاسی، ترجمه عبدالوهاب احمدی، تهران: آگه.
-     براون، ادوارد (1376). انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه مهری قزوینی، تهران: کویر.
-     بشیریه، حسین (1383). جامعه‌‌شناسی سیاسی، چاپ دهم، تهران: نی.
-     ترکمان، محمد (1362). رسایل، اعلامیه‌ها و مکتوبات، ... و روزنامه شیخ شهید فضل الله نوری، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
-     تکمیل همایون، ناصر (1383). «از جنبش عدالتخواهی تا مشروطیت»،‌ در ناصر تکمیل همایون، مشروطه‌خواهی ایرانیان، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
-     حائری، عبدالهادی (1360). تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران: امیرکبیر.
-     حائری، عبدالهادی (1368). ایران و جهان اسلام: پژوهش‌هایی تاریخی پیرامون چهره‌ها، اندیشه‌ها و جنبش‌ها، مشهد: آستان قدس رضوی.
-        رنان، ارنست (1386). «چیستی ملت» در جان هاچینسون و آنتونی اسمیت، ملی‌گرایی، ترجمه مصطفی یونسی و علی مرشدی‌زاد، تهران: پژوهشکده مطالعه راهبردی، صص: 40-43.
-     زرگری‌نژاد، غلامحسین (1386). عباس‌میرزا؛ نخستین معمار «بنای نظام جدید» در ایران، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 184، صص: 111-79.
-     زرگری‌نژاد، غلامحسین (1386). رسایل مشروطیت (هیجده رساله و لایحه درباره مشروطیت)، تهران: کویر.
-     طباطبایی، سید جواد (1386). مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی، چاپ دوم، تهران: ستوده.
-     عارف قزوینی، ابوالقاسم (1356). دیوان، به اهتمام عبدالرحیم سیف آزاد، تهران: امیرکبیر.
-     عنایت، حمید (1380). اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، چاپ چهارم، تهران: خوارزمی.
-     فوران، جان (1385). مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، تهران: رسا.
-     قادری، طاهره و سید آیت الله میرزایی (1390). ناسیونالیسم ایرانی در سده نوزدهم، مطالعات جامعه‌شناختی، دوره 18، شماره 39.
-     کاتم، ریچارد (1378). ناسیونالیسم در ایران، احمد تدین، تهران: کویر.
-     کاتم، ریچارد (1372). ناسیونالیسم در ایران قرن بیستم و دکتر محمد مصدق، در جیمز بیل و ویلیام راجرلویس، مصدق نفت، ناسیونالیسم ایرانی،ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی و کاوه بیات، چاپ سوم، تهران: گفتار.
-     کار، ای. اچ. (2536). تاریخ چیست؟، ترجمه حسن کامشاد، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.
-     همایون کاتوزیان، محمدعلی (1377). حکومت خودکامه: نظریه‌ای تطبیقی درباره دولت، سیاست و جامعه ایران، در محمدعلی کاتوزیان، نه مقاله در جامعه‌شناسی تاریخی ایران، نفت و توسعه اقتصادی، ترجمه علیرضا طیب، تهران: مرکز.
-     همایون کاتوزیان، محمدعلی (1377). جامعه کم آب و پراکنده: الگوی تحول درازمدت اجتماعی- اقتصادی در ایران، در محمدعلی کاتوزیان، نه مقاله در جامعه شناسی تاریخی ایران، نفت و توسعه اقتصادی، ترجمه علیرضا طیب، تهران: مرکز.
-     همایون کاتوزیان، محمدعلی (1381). تضاد دولت و ملت: نظریه تاریخ و سیاست در ایران، ترجمه، علیرضا طیب، چاپ دوم، تهران: نی.
-     همایون کاتوزیان، محمدعلی (1382). اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، چاپ نهم، تهران: مرکز.
-     گلنر، ارنست (1388). ناسیونالیسم، ترجمه سید محمدعلی نقوی، تهران: مرکز.
-     مان، مایکل (1380). مصاحبه باب مولان با مایکل مان در باب مولان، نظر جامعه شناسان درباره جامعه شناسی، ترجمه یوسف نراقی، تهران: اطلاعات.
-     میرزایی، سیدآیت‌الله (1390). بررسی گرایش دانشجویان ایرانی به ناسیونالیسم: با  تأکید بر خاستگاه قومی آن‌ها، پایان نامه دکتری جامعه‌شناسی سیاسی، گروه جامعه‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی.
-        نوری، فضل الله (1377الف). حرمت مشروطه در رسایل مشروطیت (هیجده رساله و لایحه درباره مشروطیت)، به کوشش غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران: کویر.
-     نوری، فضل‌الله (1377ب). کتاب تذکره الغافل و ارشاد الجاهل در رسایل مشروطیت (هیجده رساله و لایحه درباره مشروطیت)، به کوشش غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران: کویر.
-     وبر، ماکس (1386). ملت در جان هاچینسون و آنتونی اسمیت،‌ ملی‌گرایی، ترجمه مصطفی یونسی و علی مرشدی‌زاد، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
-     هابسبام، اریک (1383). ملت و ملی‌گرایی، ترجمه علی باش، تهران: مهردامون.
-     هاچینسون، جان (1386). ملی‌گرایی فرهنگی و نوزایی اخلاقی، در جان هاچینسون و آنتونی اسمیت، ترجمه مصطفی یونسی و علی‌ مرشدی‌زاد، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
-     هرمیداس باوند، داوود (1383). همزیستی، تساهل، سازگاری نژادی و زبانی؛ عناصر سه‌گانه هویت ملی، در داوود میر محمدی، گفتارهای درباره هویت ملی در ایران، تهران: مؤسسه مطالعات ملی.
-     Amir Arjomand, Saied, 1984, The Shadow of God and the Hidden Imam: Religion, Political Organization and Societal Change in Shi'ite Iran from the Beginning to 1890, the University of Chicago Press.
-     Barrington, Lowell. W., 1997, “Nation and Nationalism”: the Misuse of key Concepts in Political Science”, Political Science and Politics, Vol. 30, No 4, pp. 712-716.
-     Gellner, E., 1983, nations and Nationalism, Oxford: Blackwell.
-     Hobsbawm, E. J., 2004, Nation and Nationalism since 1780, Programme, Myth, Reality, Cambridge University Press.
-     Smith, Anthony, 1991, National Identity, London: Penguin Press.