جایگاه تحلیل گفتمان در بررسی اندیشه انقلاب اسلامی (مقایسه با چارچوب تحلیلی ایدئولوژی)

دوره 8، شماره 1
فروردین 1396
صفحه 31-58

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه جامعه شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

2 استادیار گروه جامعه شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

3 استادیار گروه علوم سیاسی، پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی، قم، ایران

چکیده
اگر مهمترین ویژگی‌ انقلاب‌ اسلامی 1357 را در وجه فرهنگی و اندیشه‌ای آن جست‌و‌جو کنیم پرسش اصلی مقاله حاضر این است که تحلیل گفتمان نسبت به رهیافت‌های رقیب (‌هرمنوتیک و چارچوب تحلیلی ایدئولوژی) که به تحلیل و تبیین جنبه فکری انقلاب‌ها و در اینجا انقلاب اسلامی پرداخته‌ است، از چه رجحانی برخوردار است؟ در این نوشتار، ابتدا به بیان مسئله پرداخته سپس به بررسی رجحان تحلیل گفتمان در بررسی اندیشه انقلاب اسلامی نسبت به رهیافت هرمونتیک و چارچوب تحلیلی ایدئولوژی اقدام می‌نماییم و نوشتار خود را با جمع‌بندی یافته‌های تحقیق به پایان می‌رسانیم. ما به این علت رهیافت گفتمان نسبت به رهیافت هرمنوتیکال را در بررسی اندیشه انقلاب اسلامی دارای ارجحیت می‌دانیم که نگاه گفتمانی بهتر می‌تواند به پیوند اندیشه انقلاب اسلامی با مقوله قدرت –دانش و قدرت-حقیقت بپردازد. نوشتار حاضر، با بررسی امتیازها و قابلیت‌های تحلیل گفتمان نسبت به ایدئولوژی، به این یافته رسیده که نظریه گفتمان از حیث روش از قابلیت و رجحان ویژه‌ای برخوردار است و چشم‌اندازهای جدید و متفاوتی در بررسی اندیشه انقلاب اسلامی از جمله بررسی اندیشمندان غیرسیاسی، تکثر اندیشه انقلاب، ارائه تاریخ هستی‌شناسانه از اندیشه انقلاب اسلامی می‌گشاید.

کلیدواژه‌ها

-      اخوان‌مفرد، حمیدرضا (1379). «ایدئولوژی در نظریه‌های انقلاب: ایدئولوژی، مفهوم و کارکردهای آن»، پژوهش‌نامه متین، ش 9.
-   اسکاچپول، تدا (1377). حکومت تحصیل‌دار و اسلام شیعه در انقلاب ایران، مندرج در کتاب رهیافت‌های نظری بر انقلاب اسلامی، ترجمه عبدالوهاب فراتی، معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها.
-      اکوان، محمد، (1380). «ویتگنشتاین: زبان و فلسفه»،‌ مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران.
-      ایگلتون، تری (1381). درآمدی بر ایدئولوژی، ترجمه اکبر معصوم بیگی، نشر آگه.
-      باقری، شهلا (1384). «به سوی یک رویکرد فرهنگی از انقلاب اسلامی»، پژوهش‌نامه متین، ش 27.
-      بروجردی، مهرزاد (1378). روشن‌فکران ایرانی و غرب، ترجمه جمشید شیرازی، نشر فروزان.
-      پارسانیا، حمید ( 1376). حدیث پیمانه، نشر معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی، قم.
-      پناهی، محمد‌حسین (1391). نظریه‌های انقلاب؛ وقوع، فرایند و پیامدها، سمت.
-      تاجیک، محمد‌رضا (1385). «نظریه گفتمان و مطالعات اسلامی»، مجله علوم سیاسی، سال نهم، ش 35.
-      داوری اردکانی، رضا (1361). انقلاب اسلامی و وضع کنونی عالم، انتشارات واحد مطالعات و تحقیقات فرهنگی و تاریخی، تهران.
-      داوری اردکانی، رضا ( 1382). فارابی؛ فیلسوف فرهنگ، تهران انتشارات ساقی، چاپ اول.
-      دهقانی فیروزآبادی، جلال (1384). تحول گفتمانی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، مؤسسه انتشاراتی ایران.
-             حاضری، علی‌محمد (1388). بررسی تحلیلی مطالعات انقلاب اسلامی، جلد 1 و 2، نشر عروج.
-      حسینی‌زاده، محمد‌علی ( 1386). اسلام سیاسی در ایران، نشر دانشگاه مفید.
-   حقیقت، سید صادق و محمد‌علی حسینی‌زاده (1390). گفتمان در رهیافت و روش در علوم سیاسی، به اهتمام عباس منوچهری و همکاران، نشر سمت.
-      خالقی، احمد (1385). قدرت، زبان و زندگی روزمره در گفتمان فلسفی- سیاسی مدرن، تهران، گام نو.
-   صادقی فسائی، سهیلا و محمد روزخوش (1392). «نکاتی تحلیل و روش‌شناختی درباره تحلیل گفتمان (با نگاهی به پژوهش‌های ایرانی)»، مجله مطالعات اجتماعی ایران، دوره هفتم، ش 4.
-      صدر، سید محمدباقر. سنت‌های تاریخ در قرآن، ترجمه سیدجمال موسوی، نشر روزبه، تهران: بی‌تا.
-      سلطانى، علی‌اصغر (1391). قدرت، گفتمان و زبان، نشر نی.
-       {بی‌تا}، گفتمان‌هاى قیاس‌ناپذیر، {بی‌جا}.
-      فرکلاف، نورمن (1379). تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمه گروه مترجمان، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
-   شجاعی‌زند، علیرضا و حسین‌علی قجری (1387). «قابلیت‌های تحلیل گفتمان در بررسی پدیده‌های فرهنگی- اندیشه‌ای (با تأکید بر گفتمان هژمونیک‌شده در انقلاب اسلامی)»، پژوهش‌نامه متین، ش 40.
-      شجاعی زند، علیرضا (1382). برهه انقلابی در ایران، نشر عروج.
-   شجاعی زند، علیرضا (1383). «نقش و عملکرد دین در وضعیت انقلابی؛ بررسی تطبیقی انقلاب فرانسه و ایران»، مجله جامعه‌شناسی ایران، دوره پنجم، ش 3.
-      رفیع‌پور، فرامرز (1376). توسعه و تضاد، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
-      رورتی (1389). در فوکو در بوته نقد، ویراسته دیودی کوزنزهوی، ترجمه پیام یزدانجو، نشر مرکز.
-      فوزی، یحیی (1379). «مذهب و نوسازی در ایران: مطالعه موردی مواضع امام خمینی»، پژوهش‌نامه متین، ش 7.
-      فوران، جان (1377). مقاومت شکننده، ترجمه احمد تدین، موسسه خدمات فرهنگی رسا.
-      فوکو، میشل (1377). ایرانیان چه رویایی در سر دارند.
-      فوکو، میشل (1380). نظم گفتار، ترجمه باقر پرهام، نشر آگه.
-      فوکو، میشل (1385). نیچه، فروید، مارکس، گروه مترجمان، نشر هرمس.
-      فیوجی، محمد (1386). «محدودیت‌های نظریه گفتمان در تحلیل انقلاب اسلامی»، مجله مطالعات انقلاب اسلامی، ش 8.
-   قجری، حسین‌علی (1387). «تحلیل گفتمان تکوین و هژمونیک شدن اصول‌گرایی شیعی در ایران»، پایان‌نامه دکتری، دانشگاه تربیت‌مدرس، استاد راهنما دکتر علیرضا شجاعی‌زند.
-      قجری، حسین‌علی و جواد نظری (1392). کاربرد تحلیل گفتمان در تحقیقات اجتماعی، انتشار جامعه‌شناسان.
-      کاظمی، مجتبی (1386). «نظریه گفتمان و کاربرد آن در تحلیل انقلاب اسلامی»، مجله مطالعات انقلاب اسلامی، ش 8.
-      کچویان، حسین (1382). تطورات گفتمان‌های هویتی ایران، ایرانی در کشاکش با تجدد و مابعدتجدد، نشر نی.
-      کشاورز شکری، عباس (1379). «ایدئولوژی انقلاب اسلامی ایران: ایدئولوژی شیعه و بازتفسیر آن»، پژوهش‌نامه متین، سال 2، ش 8.
-   کدی، نیکی (1376). انقلاب ایران در چشم‌اندازی تطبیقی: بررسی تطبیقی انقلاب مشروطیت و انقلاب اسلامی، در «درآمدی بر ریشه‌های انقلاب اسلامی ایران»، به کوشش عبدالوهاب فراتی، قم: معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی.
-      کلانتری، عبدالحسین، (1391). گفتمان از سه منظر زبان شناسی، فلسفی و جامعه شناسی، تهران، انتشارات جامعه‌شناسان.
-      کمالی، مسعود (1378). «تبیین جامعه‌شناختی انقلاب اسلامی ایران»، ترجمه محمدسالار کسرایی، پژوهش‌نامه، سال 3 و 4، ش 12 و 13.
-      لاکلائو، ارنستو و شانتال موفه (1392). هژمونی و استراتژی سوسیالیستی، ترجمه محمد رضایی، نشر ثالث.
-      مشیری، فرخ (1384). دولت و انقلاب اجتماعی در ایران، ترجمه علی مرشدی‌زاد، نشر قصیده سرا.
-      معدل، منصور (1382). طبقه، سیاست و ایدئولوژی در انقلاب، ترجمه محمد سالار کسرائی، نشر باز.
-      میلانی، محسن (1381). شکل‌گیری انقلاب اسلامی، ترجمه مجتبی عطار‌زاده،گام نو.
-      میلز، سارا (1382). گفتمان، ترجمه فتاح محمدی، زنجان: هزاره سوم.
-      نوذری، حسین‌علی (1380). در پیش‌گفتار کتاب مک دانل، مقدمه‌ای بر نظریه‌های گفتمان، ترجمه حسین‌علی نوذری، نشر فرهنگ گفتمان.
-      ون‌دایک، تئون ( 1382). تحلیل گفتمان انتقادی، ترجمه جمعی از مترجمان، مرکز تحقیقات رسانه‌ها.
-      ویتگنشتاین، لودویگ یوزف یوهان، (1371). رساله منطقی- فلسفی، ترجمه میر‌شمس‌الدین ادیب سلطانی، تهران، انتشارات امیر کبیر.
-      یورگنسن، ماریان و لوئیز فیلیپس (1389). نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمه هادی جلیلی، نشر نی.
-      میرسپاسی، علی (1389). تأملی در مدرنیته ایرانی، ترجمه جلال توکلیان، طرح نو.
-      هال، استوارت (1386). فهم جامعه مدرن، غرب و بقیه: گفتمان و قدرت، ترجمه محمود متحد، نشر آگه.
-      هاشمی، منصور، (1388). «مبانی معرفت‌شناسی زبان شناختی و تبیین علم تفسیر»، فصل‌نامه ادب‌پژوهی، شماره 9.
–        Howarth, D. (2000). Discourse, London: Open University Press -
–        Ideology after post structuralism: London – Mackenzie ( 2005). Pluto and sinisa malesevic press
–        Michel Foucault. (1994) [1967]. Qui êtes-vous Professeur Foucault? In Dits et écrits: 1954-1988. Vol I. D. Defert, F. Ewald & J. Lagrange (Eds.). Paris: Gallimard
–        Rorty M. Richard (1992), The Linguistic Turn Essays in Philosophical Method
–        Chicago: University of Chicago Press.