نظریه‌های انحطاط تمدن اسلامی

دوره 14، شماره 1
شهریور 1402
صفحه 189-236

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسنده

استاد تاریخ

چکیده
برآمدن و برافتادن تمدن ‏های گوناگون بشری از حوادثی بوده که توجه بسیاری از اندیشمندان در حوزۀ تاریخ، تمدن ‏پژوهی و جامعه ‏شناسی را به خود معطوف کرده است. تمدن اسلامی نیز که در سده ‏هایی از تاریخ، از درخشش خیره ‏کنندۀ علمی برخوردار بود، اما در ادامۀ حیات خویش به افول علمی دچار شد، اذهان اندیشمندان و پژوهشگران را به پرسش در چگونگی و چرایی علت افول یا انحطاط آن درگیر ساخت. پرسش قابل طرح این است که آیا در بررسی انحطاط تمدنی اسلام، جدای از علل و عواملی که استدلال شده، نظریه‏ یا نظریه ‏هایی مطرح شده است؟ هدف این مقاله، ارائه و دسته ‏بندی نظریه ‏های انحطاط تمدن اسلامی از خلال علل و عوامل گوناگونی است که در این باره مطرح شده است. یافتۀ پژوهش نشان داده است که از دیدگاه‏ های مطرح‌شده در چرایی افول تمدن اسلامی می‏توان نظریه‏ هایی را برساخت که یا نگاه به عوامل درون‏تمدنی دارند یا به عوامل برون ‏تمدنی نظر کرده ‏اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات
آشوری، داریوش (1384)، ما و مدرنیت، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط، چ3.
آقابخشی، علی و دیگران، (1383)، فرهنگ علوم سیاسی، تهران: چاپار.
آقاجری، هاشم (1378)، «موانع فرهنگی- اجتماعی عدم رشد و شکوفایی تمدن اسلامی در قرون جدید با تکیه بر مورد ایران»، خلاصه مقالات سمینار دانشگاه، جامعه و فرهنگ اسلامی، 7 و 8 آذر ماه، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
آقایانی چاوشی، جعفر (1382)، «عوامل سموّ و انحطاط العلوم فی الحضاره الاسلامیه»، ترجمه عربی قیس آل قیس، آینه میراث، دوره جدید، ش20، بهار، ص210-185.
احمد، عزیز (1362)، تاریخ سیسیل در دوره اسلامی، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران: علمی و فرهنگی.
ارجینی، حسین (بهار1387)، «عوامل انحطاط و پویایی جوامع اسلامی از دیدگاه امام خمینی (ره)»، مطالعات انقلاب اسلامی، س4، ش12، ص133-119.
ارسلان، شکیب (بی‌تا)، لماذا تأخرالمسلمون و لماذا تقدم غیرهم، بیروت: دارالمکتبه الحیاه.
الهی‌تبار، علی (1392)، علل انحطاط مسلمین از دیدگاه استاد شهید مطهری و دکتر شریعتی، قم: دفتر نشر معارف، چ2.
امیرعلی (1401ق)، تاریخ عرب و اسلام، ترجمه محمدتقی فخرداعی گیلانی،]تهران[: گنجینه، چ2.
بارتولد، واسیلی ولادیمیر (1383)، فرهنگ و تمدن اسلامی، ترجمه عباس به‌نژاد، ویراسته مرتضی اسعدی، تهران: امیرکبیر، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
بارکر، ارنست (1325)، «تأثیر جنگ‌های صلیبی در تمدن و علوم باختر»، در: میراث اسلام، زیرنظر توماس آرنولد و آلفرد گیوم، ترجمه مصطفی علم، تهران: کتابفروشی مهر.
بن‌نبی، مالک (2002)، میلاد مجتمع، دمشق: دارالفکر.
______ (2004)، وجهه‌العالم الاسلامی، دمشق: دارالفکر.
توین‌‌بی، آرنولد (1355)، آینده نامعلوم تمدن، ترجمه فرهنگ جهانپور، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
ثواقب، جهانبخش (1381)، سیر آموزش در میان مسلمین، تهران: اسوه.
جان‌احمدی، فاطمه (1388)، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، قم: دفتر نشر معارف، چ3.
جبران مسعود، (1376)، الرائد، ترجمه رضا انزابی‌نژاد، مشهد: آستان قدس رضوی.
جوینی، علاءالدین عطاملک‌ (1366)، تاریخ جهانگشای، به‌همت محمد رمضانی، تهران: پدیده«خاور»، چ2.
حائری، عبدالهادی (1367)، نخستین رویارویی‌های اندیشه‌گران ایران با دو رویه بورژوازی غرب، تهران: امیرکبیر.
_________ (1368)، ایران و جهان اسلام، مشهد: آستان قدس رضوی.
حتی، فیلیپ خلیل (1366)، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: آگاه با همکاری سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چ2.
_________ (1382)، شرق نزدیک در تاریخ، ترجمه قمر آریان، تهران: علمی و فرهنگی، چ2.
حیدری، سلیمان (پاییز1395)، «بررسی علل افول تمدن اسلامی از دیدگاه شکیب ارسلان»، تاریخ اسلام و ایران، س26، دوره جدید، ش31(پیاپی121)، ص67-47.
خالدی، مصطفی و عمر فروخ (بی‌تا)، نقش کلیسا در ممالک اسلامی، ترجمه مصطفی زمانی، قم: پیام اسلام، چ13.
دورانت، ویل (1385)، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه ابوطالب صارمی؛ ابوالقاسم پاینده و ابوالقاسم طاهری، ج4 بخش1، تهران: علمی و فرهنگی، چ11.
دورانت، ویل (1385)، تاریخ تمدن(مشرق‌زمین گاهواره تمدن)، ترجمه احمد آرام، ع. پاشایی و امیرحسین آریان‌پور، ج1، تهران: علمی و فرهنگی، چ11.
راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد (1412)، مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دارالعلم.
رانسیمان، استیون (1360)، تاریخ جنگ‌های صلیبی، ترجمه منوچهر کاشف، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چ2.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1380)، کارنامه‌ اسلام، تهران: امیرکبیر، چ7.
زکار، سهیل (2003)، تاریخ الحروب الصلیبیه، بیروت: دارالفکر للطباعه والنشر.
زیبا‌کلام، صادق (1387)، ما چگونه ما شدیم، ریشه‌یابی علل عقب‌ماندگی در ایران، تهران: روزنه، چ16.
زیتون، عادل (2009)، «الحضارة العربیة الإسلامیة، قراءة فی قصة التدهور والانحطاط»، مجله العربی، برگرفته از سایت.
الزین، سمیح عاطف (1398ق)، ریشه‌های ضعف و عقب‌افتادگی مسلمین، ترجمه محمود رجبی و محمدتقی کمالی‌نیا، قم: هجرت.
سارتن، جورج (1383)، مقدمه بر تاریخ علم، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران: علمی و فرهنگی، چ2.
سحمرانی، اسعد (1395)، اندیشمند مصلح، مالک بن‌نبی، ترجمه صادق آئینه‌وند، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
سعیدی‌نیا، حبیب‌الله (تابستان1390)، «علل افول علمی تمدن اسلامی»، پژوهش‌نامه تاریخ اسلام، س1، ش2، ص118- 93.
شابرا، محمد عمر (1401ق./1981م.)، الحضاره الاسلامیه، اسباب الانحطاط والحاجه الی الاصلاح، ترجمه از انگلیسی به عربی محمد زهیر السمهوری، هرندن (ویرجینیا- آمریکا): المعهد العالمی للفکر الاسلامی.
شایگان، داریوش (1386)، آسیا در برابر غرب، تهران: امیرکبیر، چ5.
شریعتی، علی (1384)، تاریخ تمدن، تهران: قلم، چ7.
صفا، ذبیح‌الله (1374)، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، تهران: دانشگاه تهران.
عالمی، علیرضا (1389)، آسیب‌شناسی تمدن اسلامی مبتنی بر اندیشه‌های سیدحسین نصر، قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص).
عزتی، ابوالفضل (بی‌تا)، نفوذ اسلام در اروپا در قرون وسطی، قم- تهران: دارالتبلیغ اسلامی.
عوض، محمدمونس احمد (1393)، گستره تمدن اسلامی در قرون میانی، ترجمه عبدالله ناصری طاهری و سمیه‌سادات طباطبایی، تهران: اطلاعات.
غلام‌جمشیدی، محمدصادق (1387)، فرهنگ و تمدن اسلامی، تهران: دانشگاه پیام‌نور.
فاضل قانع، حمید (بهار و تابستان1396)، «تمدن نوین اسلامی در بستر اصلاح فرهنگی(تبیین اندیشه‌های تمدنی مالک بن‌نبی)»، پژوهش‌های تمدن نوین اسلامی، س1، ش1، ص163- 137.
فرشاد، مهدی (1365)، تاریخ علم در ایران، ج1، تهران: امیرکبیر.
فشاهی، محمدرضا (1354)، گزارش کوتاه از تحولات فکری و اجتماعی در جامعه فئودالی ایران، تهران: گوتنبرگ.
فلاطوری، جواد (بی‌تا)، «عوامل پیشرفت علمی مسلمین در قرون چهارم و پنجم هجری»، دفتر دانش، س1، ش4، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
فوزی، یحیی و محمودرضا صنم‌زاده (زمستان 1391)، «تمدن اسلامی از دیدگاه امام خمینی(ره)»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، س3، ش9، صص40-7.
قربانی، زین‌العابدین (1365)، علل پیشرفت و انحطاط مسلمین، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
کاردینی، فرانکو (1393)، تاریخ روابط اسلام و اروپا (تاریخ سوءتفاهمات و پیشداوری‌ها از آغاز تا امروز)، ترجمه بهاءالدین بازرگانی گیلانی، تهران: علم.
کافی، مجید (1393)، جامعه‌شناسی تاریخی(مبانی، مفاهیم و نظریه‌ها)، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
کافی، مجید (بهار و تابستان 1388)، «نظریة انحطاط و اصول شش‌گانة تکامل انسانی از نظر سیدجمال‌الدین اسدآبادی»، اسلام و علوم اجتماعی، س1، ش1، ص84-49.
کسایی، نورالله (1363)، مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، تهران: امیرکبیر، چ2.
گومز، مارگایتا لوپز (1380)، «تمدن اسلامی در اندلس: ارزیابی نهایی»، ترجمه محمدتقی اکبری، در: میراث اسپانیای مسلمان، زیر نظر سلمی خضرا جیوسی، ج2، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ص743-738.
لوبون، گوستاو (1334)، تمدن اسلام و عرب، ترجمه محمدتقی فخرداعی گیلانی، تهران: علمی، چ4.
لوئیس، برنارد (1381)، برخورد فرهنگ‌ها: یهودیان، مسیحیان و مسلمانان در عصر اکتشاف، ترجمه نادر شیخ‌زادگان، تهران: مرکز.
________ (1384)، مشکل از کجا آغاز شد؟ تأثیر غرب و واکنش خاورمیانه، ترجمه شهریار خواجیان، تهران: اختران.
لی، آلدومیه (1371)، علوم اسلامی و نقش آن در تحول علمی جهان، ترجمه محمدرضا شجاع‌رضوی و اسدالله علوی، مشهد: آستان قدس رضوی.
مظفری، مهدی (بی‌تا)، «آیا تمدنی افول کرده می‌تواند بازسازی شود؟ تمدن اسلامی یا اسلام متمدن؟»، نگاه نو، ش39.
معین، محمد، (1376)، فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.
موثقی، احمد (1373)، علل و عوامل ضعف و انحطاط مسلمین در اندیشه‌های سیاسی و آرای اصلاحی سیدجمال‌الدین اسدآبادی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
ناصری طاهری، عبدالله (1373)، علل و آثار جنگ‌های صلیبی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
وات، ویلیام مونتگمری (1373)، برخورد آرای مسلمانان و مسیحیان، ترجمه محمدحسین آریا، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
ولایتی، علی‌اکبر (1385)، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، ‌ج1و 3،‌ تهران: وزارت امور خارجه، چ3.
_________ (1384)، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، ج4، تهران: وزارت امور خارجه، چ2.
________ (1388)، فرهنگ و تمدن اسلامی، قم: دفتر نشر معارف، چ13.
یوسفی غروی، محمدهادی (1394)، کلیات تاریخ تمدن و فرهنگ اسلامی، قم: دفتر نشر معارف.
Ashimi, Tijani Ahmad (2016), "Islamic Civilization: Factors behind its Glory and Decline", International Journal of Business, Economics and Law, Vol. 9, Issue 5 (Apr.), pp. 180-184.
Chaney, Eric (2016), "Religion and the Rise and Fall of Islamic Science", A chapter from the author's dissertation presented at the conference, Harvard University.
Chapra, Muhammad Umer (2008), Muslim Civilization: The Causes of Decline and the Need for Reform, Leicestershire, UK(United Kingdom): The Islamic Foundation.
Hees, Syrinx von (Ed.) (2017), Inhetat-The Decline Paradigm: Its Influence and Persistence in the Writing of Arab Cultural History, Würzburg: Ergon Verlag.
Sing, Manfred (2017), "The Decline of Islam and the Rise of Inḥiṭāṭ: The Discrete Charm of Language Games about Decadence in the 19th and 20th Centuries", Inhetat-The Decline Paradigm…, Edited by Syrinx von Hees, Würzburg: Ergon Verlag.